Darija kiri

Bulbul paru bolini yulub bergali barbod⁵³.

Navoiy g’azalini tuzilishiga kо‘ra, ma’lum ma’noda, parokanda g’azal deyishimiz mumkin. Chunki uning baytlaridagi fikrlar oshiq va mahbuba holatini turli nuqtai nazarlar bilan, turli tomondan izohlaydi. Ammo asarni tо‘liq mutolaa etganda, yaxlit ruhiy manzara borasida tasavvur hosil bо‘ladi.

Uvaysiyni mazkur g’azalga taxmis bog’lashga rag’batlantirgan ma’lum sabablar bor, albatta. Bizningcha, avvalambor, g’azaldagi topqirlik bilan qо‘llangan timsollardan, noyob badiiy tasvir vositalaridan navoiyvor о‘ziga xos uslubda foydalanish tamoyillari shoira e’tiborini tortgan bо‘lsa, ikkinchidan, asar kompozitsiyasidagi ma’lum darajadagi parokandalik shoiraga asarni yanada kengaytirish, ruhiy holat tasvirini yanada aniqlashtirish fikriga kelishga asos bergan bо‘lishi mumkin. Albatta, shoira taxmisidagi fikrlarning mantiqiy uzviylashuvi, timsollar tabiati va qiyofasining yanada teran talqin etilganligi bunday xulosaga kelishimizga asos bо‘ladi.
Taxmisda Uvaysiyning mahorati 1-banddayoq yaqqol kо‘rinadi. Navoiy g’azalidagi 1-bayt gо‘zal ashyolarga qiyoslangan mahbuba jamoli va bulbul kabi nolayu faryod chekayotgan oshiq kayfiyati bayoni bilan boshlangan. Uvaysiy mazkur baytga uch misra qо‘shadi. Ana shu misralar о‘quvchi tasavvurida oshiq murojaat etayotgan yor timsoli qiyofasini ancha oydinlashtiradi. Dastlabki misrada, asosan, yorning gо‘zallik chizgilari ifodalangan bо‘lsa, qо‘shimcha misralarda endi oshiqning ruhiy holati, kayfiyati ham mukammal ifodasini topadi. Yorga qarata sultonlik, hokimlik sifatlari qо‘llaniladi. Bu esa yor timsoli mohiyatini kengaytiradi. Uni faqat ma’shuqa ma’nosida emas, balki bevosita Ollohga murojaat ma’nosida ham tushunishga izn beradi:


Men xastau zoringni biror aylamading yod,
Sulton senu hokim senu bas men kima dey dod,
Umrimni kamolini g’aming ayladi barbod,
Ey orazi — nasrin, sochi — sunbul, qadi — shamshod,
Bulbul kibi hajringda ishim nolau faryod"⁵⁴.

Mazkur muxammas 8 band, 40 misradan iborat. Banddan bandga о‘tgan sari oshiq ruhiy holati tasvirining qamrovi kengayib boraveradi. Navoiy g’azali husni ta’lil san’ati asosida yaratilgan. Har baytning 2-misrasi shoir fikrini asoslovchi jumla. 1-misra esa, asoslanuvchi fikr. Uvaysiy asoslovchi misradagi ma’noni yanada kuchaytirib berishga e’ti­borini qaratadi. U qо‘shgan 3 misra har bir banddagi maqsadni yanada mukammallashtirishga xizmat qiladi. Buni amalga oshirishda shoira fikriy tazoddan о‘rinli foydalanadi:

Muhtoj erurmen tunu kun ahli safog’a,
Shoyad yadi pokin kо‘tarur bо‘lsa duog’a,
Rahm etmadi men bulbuli shо‘rida navog’a,
"Ashkimni kо‘rub tez bо‘lur mayli jafog’a,
Ore itimas chunki suve bо‘lmasa fо‘lod"⁵⁵.

Mazkur banddagi Uvaysiy misralarida oshiqning "ahli safog’a" muhtojligi, yorning mehr-muruvvat tilab duoga qо‘l kо‘tarishiga ilinji ifodalanadi. Oshiq tabiatidagi umid-vorlik tasvirlanadi. Ammo, natija kutilgandek emas. Oshiq kо‘z yoshini kurgan mahbuba yanada jafokorligini kuchaytiradi. Buning sababini izohlash uchun chiroyli asos keltiriladi. Ya’ni, suv berilmaguncha pо‘lat о‘tkirlashmaydi. Kо‘z yoshini ko’rgan mahbuba ishq otashini — jafosini yanada alangalatadi. Bu hol shunga о‘xshatiladiki, pichoq yasalayotganda, u suvga botirib turilsa, yanada о‘tkirlashadi. Oshiqning kо‘z yosh tо‘kishi mahbuba zulmiga asos bо‘ldi. Kо‘rinadiki, shoira qо‘shgan misralar asoslanuvchi fikr mohiyatini oydinlashtirishga, ularning о‘quvchi tasavvurida yanada aniqlashtirib berilishiga xizmat qiladi. Bu esa о‘z navbatida Navoiy fikrlarining takomillashuvi, teranlashuviga asos bо‘ladi. Navbatdagi bandda oshiq ruhiy holatini ifodalashda Navoiy birgina Farhod timsolidan foydalangan. Uvaysiy esa uni yoritishda Layli va Majnun timsollarini ham eslaydi. Bu asardagi ruhiy tugyonning yanada kuchlirok pardaga kо‘tarilishiga, oshiq dardining aniqroq tasvirlanishiga asos beradi.