Darija kiri

II bob. An’anaviylik va shoira ijodiga xos uslub

1. 
   Shoira ijodida nazira janriga xos uslub.
   

Navoiy ijodi tuganmas xazina. Undan bahra olgan ijodkorlar asarlarida teran falsafiylik, chuqur va kо‘lamdor g’oyaviylik, sо‘zlar zamiridagi ma’noviy cheksizlik inki-shofini kо‘ramiz. Shuning uchun ham mumtoz adabiyotimizni kuzatsak, hazrat Navoiy maktabini о‘tamagan ijodkorni topish qiyin. Ular Navoiyning falsafiy mushohada tarzini, mavzu va g’oyalar qamrovini, timsollar tizimini, badiiy mahorat sirlarini о‘rganib, unga ergashganlar va ularni yanada takomillashtirganlar.

Jumladan, Uvaysiy merosida ham navoiyvor teran xulosalar, о‘tkir hayotiy mushohadalarning takrorlanmas badi­iy ifodasini kо‘ramiz. Uning ijodida ham Navoiyga monand dardli kechinmalar tasviriga duch kelamiz. Shoira ijodiga xos bunday xususiyatlar, ayniqsa, uning musammat usulida yaratgan asarlarida yaqqol namoyon bо‘ladi.
Ma’lumki, uzbek mumtoz adabiyotida musammat ijodkor fikr-g’oyalarini ifodalashda g’azalga nisbatan keng va cheksiz imkoniyatlarga ega. Shu sababli u Uvaysiy adabiy mero­sida alohida о‘rin egallaydi. Uning musallas, murabba’, muxammas, musaddas turlarida yozgan asarlari bizga ma’lum.
Ular mavzu jihatdan rang-barang. Albatta, mumtoz adabiyot an’anasiga kо‘ra musammatlardagi yetakchi mavzu ham ishq. Ammo, uning zamirida shoiraning olam, odam, hayot mohiyati haqidagi teran xulosalari, orifona hikmatlari, ijtimoiy falsafalari ham о‘z ifodasini topadi. Musammat sho­ira ichki "men"ini, о‘zligini, dunyoqarash va tafakkur tar­zini namoyon etish uchun cheksiz maydon vazifasini bajargan. Ularda Uvaysiy asarlaridagi lirik qahramonning kо‘p qirrali, teran mulohazali, keng va rangin dunyoqarashga ega tabiati о‘quvchini hayratga soladi.
Ma’lumki, ayniqsa, muxammas va musaddas g’azaldan keyin turuvchi faol janrlardandir. Muxammasning 2 turi keng tarqalgan:
1. Mustaqil muxammas
2. Taxmis.
Ikkala tur ham ijodkorning iste’dodini namoyon etish-t muhim ahamiyatga molik. Ammo, ayniqsa, taxmislar, tazmin muxammaslar yaratish "..: shoirlar о‘rtasidagi ijodiy hamkorlik va munosabatlarning kengayishiga, badiiy ma­horat sohasidagi tajribalarni о‘rganishga, ommalashtirishga... ta’sir kо‘rsatgan"⁵⁰.
Uvaysiy ijodida adabiy an’ana va novatorlik masala-sini shoiraning muxammaslari tayaqinisiz yoritish amri mahol. Chunki "tazmin musammatchilik shoirning adabiy traditsiyalarga munosabati va ixtirochilikka intilishining mezoniga aylanadi"⁵¹.
Uvaysiyning Sharqshunoslik institutida saqlanuvchi 1837- inventar raqamli devoniga muxammaslar kiritilgan. U mustaqil muxammaslar bilan birga, Navoiy, Amiriy, Jomiy, Fuzuliy kabi alloma shoirlar g’azallariga taxmis­lar ham yaratgan.
Uvaysiy taxmislaridan biri Navoiyning "Ey orazi nasrin, sochi sunbul, qadi shamshod, Bulbul kibi hajringda ishim no-lau faryod"⁵² bayti bilan boshlanuvchi g’azaliga bog’langan. Navoiy g’azali 8 baytdan iborat. Unda ikki xarakter — oshiq va mahbuba timsoli mavjud. U "orazi nasrin, sochi sunbul, qadi shamshod"dek gо‘zal mahbubga oshiq tilidan murojaat bilan boshlanadi. Baytdan baytga о‘tgan sari timsollar ta-biatidagi ziddiyat mubolag’ali tarzda kuchayib boraveradi. Bu tо‘qnashuvdan paydo bо‘lgan iztirob chaqinini tasvirlashda, shoir misralar о‘rtasida parallelizm usulidan foydalanadi. Paralelizm oshiq va mahbuba tabiatini yoritishda shoirga nihoyatda qо‘l keladi. U mahbubaning har bir qilmishiga hayotiy misollarni, hodisalarni parallel qо‘llaydi. Bu esa timsollar tushgan holatning sababini aniqlashtirishga, dalillashga xizmat qiladi. Bu usul orqali kitobxon tasavvurida oshiq va mahbubaning real va aniq qiyofasi chizib beriladi. Asarda oshiq va mahbuba maqomi gul va bul­bul munosabatiga muqoyasalanadi. Mumtoz adabiyotda ijobiy ma’noda qо‘llanuvchi mazkur timsollar Navoiy tafakkuri sarhadlarida yangicha mazmun kasb etadi. Ular ishq zamiridagi iztirob talqiniga xizmat qildiriladi:


Gul yafrog’i tirnog’lar erur bu chaman ichra,