Daromadlar tengsizligi vujudga kelishining ijtimoiy jihatlari uning sabablari Kirish

Biroq, 2017 yildan keyin ichki migratsiyaga nisbatan to‘siqlar sezilarli darajada yumshatildi. Bu esa aholining daromad darajasi yuqori bo‘lgan hududlarga faol ravishda ko‘chib o‘tishiga turtki bo‘ldi. Xususan, 2016 yilda Toshkentga doimiy yashash uchun ko‘chib kelganlar soni 18 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilga kelib bu ko‘rsatkich 112 ming kishiga yetgan. Guvohi bo‘lganimizdek, so‘nggi yillarda daromad darajasi eng yuqori bo‘lgan hududga boshqa hududlardan doimiy yashash uchun ko‘chib o‘tganlar (poytaxt hududining kengaytirilganligi ham ta’sir ko‘rsatganini alohida ta’kidlab o‘tish lozim) soni keskin oshgan. Biroq, bu tendensiyaning daromadlar tengsizligiga sezilarli ta’siri kuzatilmayapti.

Grafik Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, daromadlar bo‘yicha hududlararo tafovutlar yildan-yilga kengayib bormoqda. Bu tendensiya, ayniqsa, 2017 yildan keyin sezilarli tezlashgan. Bundan tashqari, hududlar o‘rtasidagi tengsizlikning keskinlashishiga ko‘p hollarda bevosita qaror qabul qiluvchilar ham hissa qo‘shmoqda.

Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda qaror qabul qiluvchilar tomonidan turli davlat dasturlari — soliq imtiyozlari, subsidiyalar — vositasida nisbatan past daromadli aholi qatlamini qo‘llab-quvvatlashga urinishlar yo‘q emas. Biroq, aksariyat hollarda ajratilayotgan subsidiyalar regressiv ta’sirga ega bo‘lib qolmoqda. Ya’ni dasturlarning manzilliligi va natijadorligi savol ostida bo‘lib, ulardan aynan aholining bunday ko‘rinishdagi ijtimoiy ko‘makka muhtoj, past daromadli qatlami foydalanishi darajasi va ehtimoli turli sabablarga ko‘ra juda pastligicha qolmoqda.

Raqamlarga nazar tashlasak, hududlar kesimida o‘zlashtirilgan soliq imtiyozlarining qariyb uchdan bir qismi Toshkent shahri hissasiga to‘g‘ri kelsa, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Surxondaryo, Xorazm, Jizzax kabi viloyatlarda mazkur ko‘rsatkich 2 foizga ham yetmaydi. To‘g‘ri, soliq imtiyozlarining katta qismi Toshkent shahri hissasiga to‘g‘ri kelishi bu hududda imtiyozdan foydalanishi mumkin bo‘lgan faoliyat turlari nisbatan ko‘proq ekanligi bilan, kamroq soliq imtiyozlariga ega chiqayotgan hududlarda esa imtiyozlardan foydalanuvchilarning umumiy soni ko‘p emasligi bilan ham izohlanishi mumkin. Biroq, bu soliq to‘lovchilarning mablag‘larini bunday adolatsiz, regressiv va samarasiz sarflash mumkin degani emas.

5-rasm

Mehnatga qobiliyatli aholi o’zining kasbi va hunar bo’yicha faoliyat ko’rsatib ishlaydi. Bajargan ishga qarab unga haq to’lanadi. Berilgan pul ko’rinishidagi to’lov uning daromadi bo’ladi.

Aholi daromadlari ma‘lum vaqt oralig’ida (masalan, bir yilda) ular tomonidan olingan pul va natural shaklidagi tushumlar miqdorini bildiradi.
Iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’rsatkich “daromad” nomi bilan yuritiladi. Daromad bir vaqtning o’zida biron-bir faoliyat natijasida olingan tushumning mablag’larining, natural ko’rinishda olingan mahsulotlarni, iqtisodiy resurslar keltiruvchi nafni bildiradi. Daromad umumiy tushuncha bo’lib, uning tarkibida aholi daromadlarni muhim o’rin tutadi.
Aholi daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad, nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlarini, mulkdan foiz, dividend, renta shaklida olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk, qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har xil xizmatlar ko’rsatishdan kelib tushadigan daromadlarni o’z ichiga oladi.
Natural daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’jaliklarining o’z iste‘mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo’ladi. Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo’lgan va real daromad tushunchalaridan foydalanadi.
Nominal daromad - aholi tomonidan ma‘lum vaqt oralig’ida olingan daromadlarning pul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi.
Ixtiyorida bo’lgan daromad - shaxsiy iste‘mol va jamg’arma maqsadlarida foydalanish mumkin bo’lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar va majburiy to’lov summasidan kam bo’ladi.
Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’lgan tovar va xizmatlar miqdorini ko’rsatadi, ya‘ni daromadnig xarid quvvati bildiradi.
Aholinig nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanadi va ular quyidagilar hisoblanadi.
1. Ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad;
2. Davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lov va imtiyozlar shaklidagi pul tushumlari;
3. Moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pul daromadlari.
Aholi nominal daromadlari - bu ish haqi, pensiya ta‘minoti, davlat sug’urtasi bo’yicha tulovlar; shaxsiy qurilishiga va matlubot jamiyati a‘zolariga bank ssudalari; jamg’arma bankiga qo’yilmalar bo’yicha foizlar; aktsiya, obligatsiya bahosining ko’payishidan olinadigan daromad va zayom bo’yicha tulovlar; lotereya bo’yicha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib olish natijasida tashkil topadigan, vaqtincha bo’sh mablag’lar, har xil turdagi kompensatsiya to’lovlari va h.k.
Aholi turmush darajasi tushunchasiga ularning hayot kechirish uchun zarur bo’lgan moddiy va ma‘naviy ne‘matlar bilan ta‘minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne‘matlari bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin. Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga qo’yidagi guruhlarni oladi:

1. 
   Tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar.
   
2. 
   Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari.
   
3. 
   Oziq-ovqat tovarlarni iste‘mol qilish.
   
4. 
   Turar joy sharoitlari.
   
5. 
   Ma‘lumot va madaniyat.
   
6. 
   Mehnat qilish va bandlik sharoitlari.
   
7. 
   Aholining daromadlari va xarajatlari.
   
8. 
   Hayot kechirish qiymati va iste‘mol narxlari.
   
9. 
   Transport vositalari.
   
10. 
    Dam olishni tashkil etish
    
11. 
    Ijtisoiy ta‘минот
    
12. 
    Inson erkinligi.
    

Turmush darajasini mamlakat darajasida (butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajasida (aholinig alohida guruhi uchun) qarab chiqish mumkin.
Birinchidan, yondashuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasining aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi bo’yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi.
Aholi guruxlari bo’yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash iste‘mol byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste‘molchi byudjetlarinig bir qator turlari mavjud bo’ladi: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta‘minlangan byudjet, minimal darajada moddiy ta‘minlanganlar byudjeti, nafaqaxo’rlar va aholi boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’rtacha daromad “o’rtacha sinf” deb ataladigan tabaqalar daromadlari bo’yicha aniqlanadi. Bunday gurux iste‘mol savati to’plamiga uy, avtomashina, dal hovli, zamonaviy uy jihozlari, sayr qilish va bolalar o’qitishi imkoniyati, qimmatli qog’ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi. Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta‘minlangan yoki “boy” qatlaminig mavjud bo’lishini taqazo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar xarid qilishga layoqatli bo’lgan juda oz miqdori kiradi.
Faravonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining bundan past darajasida ishchi kuchini takror hosil qilishni ta‘minlab bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta‘minlanganlik minimumi yoki kun kechirish darajasi (qishloqning boshlanishi) sifatida chiqadi. Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’liq.
Turmush tarzi - bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs)ning milliy va jahon hamjamiyatidagi hayot faoliyati hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya, turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi, ya‘ni:

1. 
   Mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari.
   
2. 
   Turmush va bo’sh vaqtdan foydalanish shakllari;
   
3. 
   Siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtiroq etish;
   
4. 
   Moddiy va manaviy ehtiyojlarini qondirish shakllari;
   
5. 
   Kishilarning kundalik hayotidagi hulq-atvori me‘yorlari va qoidalarи.
   

Kishilar hayoti faoliyati uchun zarur ne‘matlar to’plami mehnat sharoiti, ta‘lim, sog’liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarini o’z ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a‘zolarining aholida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Ya‘ni, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi iste‘mol hajmi va boshqalar daromad manbalari hisoblanadi.
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu esa daromadlar o’rtasida tengsizlik mavjudligi bildiradi o’rtacha daromadlar ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi.
Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida Lorents egri chizig’idan foydalaniladi.
6-rasm