Дарслик Бакалавриат ёъналиши: 5140800-педагогика ва психология талабалари учун дарслик

Анализаторлар - бу нерв физиологик аппарат бўлиб, перифериядаги нерв учидан (ресептор) сезувчи нервдан( ўтказиш ёъли) ва мия қобиқининг тегишли қўзғатувчини қабул қилувчи соҳасидан иборатдир.
И.П.Павловнинг биринчи ва иккинчи сигнал тизимлари тўғрисидаги таълимоти илмий психология учун катта аҳамиятга эгадир.
Ҳайвонлар учун борлиқ катта ярим шарларидаги таъсирлагичлар ва уларнинг излари билан сигналлашиб улар организмнинг кўриш, эшитиш ресепторларига бевосита келиб туради. Бу биринчи сигналлар тизими бўлиб, одам ва ҳайвонларда умумийдир. Сўзлар иккинчи, махсус инсоний сигнал тизимини ташкил этади. Сўзлар нарса ва ҳодисалардан келаётган сигналларнинг ўрнини эгаллагани учун И.П.Павлов томонидан "сигналлар сигнали" деб номланган. Иккинчи сигнал тизимининг фаолияти
биринчи сигнал тизимидан ажралмаган ҳолда бевосита боғлиқ тарзда боради. Иккинчи сигналлар тизими тафаккур ва нутқнинг физиологик асоси ҳисобланади.
Рефлекснинг классик тушунчаси ёрдамида психик фаолият асосларини тушунтиришдаги муҳим камчилик шундан иборатки, рефлекс тизими инсон психикасининг идора этувчи ва ўзгартирувчи ролини тушунтириб бермайди. И.П.Павловнинг шогирдлари ва издошлари бу камчиликни рефлектор органик тизими тушунчасини рефлектор ҳалқаси тизими тушунчасига ўзгартириш ёъли билан ечишга интилдилар.

Нерв тизимининг рефлекторлик фаолияти борасида қатор ишлар амалга оширилган бўлиб, улар томонидан турли схемалар ишлаб чиқилган. Жумладан, Бернштейн бўйича рефлектор айланаси қуйидаги кўринишга эга.

Психиканинг физиологик асосларини очиш муаммоларига ҳаётининг кўп йилларини бағишлаган рус физиологи П.К.Анохин(1898-1974) қайтарма афферентасия тизимларини аниқлади, натижада ҳаракат аксептори деб номланган ҳаракатини режалаштирувчи ва идора этувчи ўзига хос функционал органларга ажратилди.

Фанда илмий соҳа сифатида френологиянинг асосчиси Ф.Галл ХИХ асрнинг бошларида одамнинг турли қобилиятлари, ҳатто калла суягининг юза қаватдаги турли нерв тўқималари учраб турадиган жойнинг кучлироқ ривожланиши билан боғлиқ деб исбот қилишга ҳаракат қилган. Алоҳида психик функцияларнинг бош миясини маълум бир қисмларига тегишли эканини, унинг локал (жойлашиш) жароҳатланганлигида кузатишган. Шу ёъл билан чап ярим шарининг учинчи пешона бурилишида нутқ
артикуляциясини (талаффузини) амалга оширадиган Брока маркази (уни аниқлаган француз анатоми П.Брока номи билан аталган) сўнгра эса ўша чап ярим шарининг юқори чакка бурмасининг орқа қисмида "нутқни тушунишини идора қиладиган" Вернике маркази (уни очган немис психиатри К.Вернике номи билан аталган) ажратилган. Машҳур нейропсихолог А.Р.Луриянинг фикрича, айнан шунинг учун миянинг чекланган соҳаларидаги психик функцияларни "локализасиялаш" вазифаси "ушбу функционал тизимни амалга оширадиган биргаликда ишловчи мия зоналарининг ўша тизимини таҳлили, бошқача айтганда қандай қилиб функционал тизим бош мия аппаратлари бўйлаб, тегишли тизимлар бўйлаб, жойлашганлигини таҳлили" вазифаси билан алмаштирилиши лозим.
Инсон миясининг функционал тузилишини А.Р.Лурия 3 та блокка ажратади: 1-блок - энергетик блок, у мия пўстлоқ қисмининг нормал ишлаш тонусини таъминлайди. Мия пўстининг юқоридаги қисмида жойлашган. 2-блок - ахборотларни қабул қилиш, қайта ишлаш ва сақлаш блоки (иккала ярим шарларнинг орқа қисмига тепа чакка ва энса қисмларига жойлашган).
3-блок - фаолиятни дастурлаштириш, бошқариш ва назорат қилишни таъминлайди (пешона қисмида жойлашган).
Одам ва ҳайвонлар миясининг функционал тизимида муҳим фарқлар кузатилади. ҳайвонларнинг иккала ярим шарлари бир хил қийматга эга бўлган бир вақтда одамнинг чап ярим шари одамда доминанта (ҳукмрон) бўлиб, ўнг мия ярим шари эса унга бўйсунгандир ва бу ўнг қўлнинг етакчи роли билан боғланган (чапақайларда бундай доминантлик ёки ўчиб кетади, ёки ўнг ярим шарга ўтади).
Чап мия ярим шарида одамнинг хатти-ҳаракати ва фаолиятининг мураккаб шаклларини идора этиш билан боғлиқ бўлган нутқ марказлари жойлашган.
Бу марказларнинг бузилиши мантиқий-грамматик операсияларнинг (семантик афазия) ва тафаккурнинг ижодий шакларини бузилишига олиб келса, айни шу дамдаги ўнг мия ярим шар худди шундай соҳаларининг бузилиши эса идрокнинг тасаввур компонентларини ва эмосионал жараёнларини бузади.
Тўпланган илмий маълумот асосида шуни таъкидлаш мумкинки, чап мия ярим шарининг мия ўнг ярим шарининг ишига нисбатан дифференциялашганидир.
Одам бош мияси, мия катта ярим шарларининг ихтисослашган функцияларининг мавжудлиги ҳақидаги маълумотлар қуйидаги жадвалда келтирилган.

№