Дарслик мбх doc

 
13.8. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash va hisobga olish 
Tugallanmagan ishlab chiqarish deb, 100%lik tayyor mahsulot darajasiga 
kelmagan, tayyor mahsulot tariqasida ko‘rilmaydigan, bundan kelib chiqib 
xaridorga sotib bo‘lmaydigan mahsulot qismiga aytiladi. Tugallanmagan ishlab 
chiqarish hajmini va uni tayyor mahsulot darajasiga qanchalik yaqinligini 
aniqlash buxgalteriya hisobi uchun juda muhimdir. Bu turdagi ishlab chiqarish 
tarkibiga qayta ishlash jarayonidan o‘tgan xomashyo, material va yarim tayyor 
mahsulotlar o‘zi tayyor holga keltirilgan, ammo texnika nazorati bo‘limi 
tomonidan qabul qilinmagan mahsulotlar kiradi. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun mahsulot ishlab 
chiqarishda qatnashadigan detal, qism va shu kabilarning harakati hisobini yuritish 
lozim. Mahsulot ishlab chiqarishning har bir fazasida vaqti-vaqti bilan mavjud 
tugallanmagan 
ishlab 
chiqarishlarni 
tekshirish, 
hisob 
ma’lumotlarini 
inventarizatsiya ma’lumotlari bilan taqqoslash lozim. Tugallanmagan ishlab 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

468 
chiqarish 
inventarizatsiyasi 
davomida 
inventarizatsiya 
yorliqlari 
yoki 
varakalarida faqat buyumlarning haqiqiy soni yoki miqdori ko‘rsatilibgina 
qolmay, balki ularning tayyorlik darajasi ham ko‘rsatiladi. Bu, o‘z navbatida, 
tugallanmagan ishlab chiqarishni tayyorlik darajasiga ko‘ra baholashni 
yengillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan tugallanmagan ishlab 
chiqarish qoldig‘i tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo‘llaniladigan 
kalkulyatsiyalash moddalari bo‘yicha haqiqiy tannarxda baholanadi. Brak 
hisobiga nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini 
qoplash, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab 
chiqarishdan tashqari sarflar bundan mustasno. Bu xarajat moddalari faqat tayyor 
mahsulot tannarxiga kiritiladi. 
Korxonada tugallanmagan ishlab chiqarishlariga ega bo‘lgan ishlab 
chiqarishda tayyor mahsulotga tegishli xarajatlarni aniqlash uchun ularni har 
oyda baholab turish lozim. Bunda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot tannarxini 
aniqlash uchun oy boshiga qolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlariga oy 
davomida qilingan xarajatlarni qo‘shib, hisobdan chiqarilgan, qaytarilgan hamda 
oy oxiriga qolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari summasini olib 
tashlash lozim. Shu boisdan ham tugallanmagan ishlab chiqarishlarni to‘g‘ri 
aniqlash va ularni baholash muhim ahamiyatga ega. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini aniqlash uchun xarajatlarning 
quyidagi shakldagi umumiy qaydnomasi tuziladi: 
Demak ushbu jadval orqali tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘ini 
aniqlashimiz mumkin, ammo bu usul murakkab hisoblanadi. Seriyali ishlab 
chiqarish tusidagi ko‘pgina korxonalarda tugallanmagan ishlab chiqarish normativ 
tannarxda baholanadi. Qisqa texnologik tsiklli ayrim sanoat tarmoqdarida 
(to‘qimachilik oziq-ovqat va boshqalar) tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxi 
Xomashyo va materiallar xarajati bo‘yicha baholanib, qolgan barcha xarajatlar 
tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

469 
Oy 
boshiga 
tugallanm
a-gan 
ishlab 
chiqarish 
Oy 
davomi
da 
qilingan 
xarajatl
ar 
Jami 
xarajatl
ar 
Xomashy
ova 
material 
chiqitlar 
qiymati 
Brak 
mahsulo
tqiymati 
Tugal-
lanmagan
mahsulot 
qiymati 
Boshqa 
chiqarib 
tashlashl
ar 
Oy oxiri 
dagi 
tugallan-
magan 
ishlab chi-
qarish 
Tovar 
mahsulotga 
to‘g‘ri 
keladigan 
xarajatlar 
1 
2 
3=1+2 
4 
5 
6 
7 
8=3-4-5-
9 
Ishlab chiqarishning seriyali xiliga mansub korxonalarda tugallanmagan 
ishlab chiqarish inventarizatsiyasi har chorakda, qator sanoat tarmoqlarida 
(masalan, 
to‘qimachilik 
poyabzal, 
tikuvchilik) 
har 
oyda 
o‘tkaziladi. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi davomida inventarizatsiya 
yorliqlari va varaqalarida faqat buyumlarning haqiqiysoni yoki miqdori 
ko‘rsatibgina qolmay, balki ularning tayyorgarlik darajasi ham ko‘rsatiladi. Bu, 
o‘z navbatida, tugallanmagan ishlab chiqarishning tayyorgarlik darajasiga ko‘ra 
baholanishni yengillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan tugallanmagan 
ishlab chiqarish qoldig‘i tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo‘llaniladigan 
kalkulyatsiyalash moddalari bo‘yicha haqiqiy tannarxda baholanadi. Brak 
hisobiga nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini 
qoplash, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab 
chiqarishdan 
tashqari 
sarflar 
bundan 
mustasnodir. 
Buxarajatmoddalarifaqattayyormahsulottannarxigaqo‘shiladi. 
Ishlab chiqarish hisobini tushunish uchun biz xarajatlar dinamikasini 
aniqroq tushunishimiz lozim. Xarajatlar dinamikasi –bu biznez faoliyatidagi 
o‘zgarishlarga xarajatlarning ta’sirini o‘rganadi. Faoliyat darajasi to‘lqinlanib 
turadi va bunga mos ravishda ishlab chiqarish xarajatlari ham oshib yoki 
kamayib borishi yoki ishlab chiqarish faoliyatiga qarab barqaror bo‘lishi mumkin. 
Rejalashtirayotgan paytda korxona menejerlari yaxshi qurollangan bo‘lishlari 
ya’ni, biznesdagi o‘zgarishlar xarajatlarga ta’sirini oldindan bashorat qila olish 
qobiliyatiga ega bo‘lishlari kerak. Agar xarajat o‘zgarishi kutilayotgan bo‘lsa, 
menejer shu xarajat qancha miqdorga teng bo‘lishini aniqlashi lozim. Ikki turdagi 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

470 
xarajatlar mavjud: O‘zgaruvchan xarajatlar va O‘zgarmas xarajatlar. 
91