Darslik Mutaxassisliklar

YII-BOB. MAXSUS FANLARNI O‘QITISHDA MUAMMOLI VA
INTYERFAOL METODLAR
Tayanch so‘z va iboralar: Muammoli ta’lim, muammoli bayon etish, muammoli vaziyat, muammoli vaziyat yaratish metodikasi, hamkorlikda o‘qitish, interfaol metodlar, ta’lim strategiyalari, grafik organayzerlar.

1. 
   Muammoli ta’lim konsepsiyasining mazmuni va maqsadi.
   

Muammoli ta’lim konsepsiyasi ta’lim oluvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi -ta’lim oluvchining fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish qobilyatigi ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta’lim ta’lim oluvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishda katta ahamiyatga ega.
Muammoli ta’limning bosh maqsadi - ta’lim oluvchilarning muammoni to‘liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishga o‘rgatishdan iborat. Bunday darslarda ko‘zlangan maqsad o‘quv jarayonini yanada takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, mustaqilligini rivojlantirish, o‘qitishning eng samarali shakl va metodlaridan foydalanishdir.
Muammoli ta’limning asosida amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj.Dyui g‘oyalari yotadi. U 1894 yilda Chikago shahrida o‘qitish asosini rejasi emas, balki o‘yinlar va mehnat faoliyati tashkil etgan tajriba maktabini tashkil qilgan. Muammoli ta’lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan buyon shakllanib kelgan. Jumladan, qadimgi Gretsiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Xindiston va Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan
Muammoli o‘qitishni o‘rganish XX asrning 60 yillarida boshlangan. Fikrlash psixologiyasi nuqtai nazardan muammoli o‘qitish g‘oyasi va prinsiplari
S.L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Ya.Lerner kabi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.
Muammoli ta’lim - ta’lim oluvchining muammoli taqdim etilgan ta’lim mazmuni bilan faol o‘zaro bog‘lanishini tashkil etadi. Bu jarayonda ta’lim oluvchi ilmiy bilimlarning ob’ektiv zidliklari va ularning yechimlariga yaqinlashadi, fikrlash va bilimlarni ijodiy o‘zlashtirishga o‘rganadi.
Muammoli ta’lim texnologiyasining maqsadlari:

• 
  ta’lim oluvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish;
  
• 
  bilimlar mustahkamligini oshirish;
  
• 
  mustaqil faoliyat yo‘llarini o‘zlashtirish;
  
• 
  izlanishga qaratilgan ko‘nikma va malakalarni takomillashtirish;
  
• 
  bilish va ijodiy qobiliyatini rivojlantirish.
  

Muammoli o‘qitish texnologiyasida pedagogik jarayon samaradorligi omillari:

• 
  o‘quv materialiningmuammoli shaklda berilishi;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning faolligi;
  
• 
  ta’limni hayot, o‘yin, mehnat bilan bog‘liqligi.
  

Muammoli ta’limning asosiy g‘oyasi bilimlarni ta’lim oluvlarga tayyor holda berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo‘yicha o‘quv-tadqiqotlarini bajarish asosida o‘zlashtirilishini ta’minlashdan iborat.
O‘zbekistonda muammoli ta’limni qo‘llash bo‘yicha bir necha asrlar davomida ta’lim muassasalarida Suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish asosida ta’lim oluvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda chiroyli nutq tarkib toptirilgan. Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan biri sifatida qo‘llaniladi. Bunda ta’lim oluvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to‘g‘ri so‘zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o‘rgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar deganda o‘qituvchining ta’lim oluvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto‘g‘ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan holda ularni tuzatish yo‘liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi.
Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin:

• 
  Savol-javoblar orqali ta’lim oluvchining bilim darajasi va fikrlash qobilyatini umumiy tarzda aniqlash;
  
• 
  O‘rganilayotgan mavzuning mazmunini ta’lim oluvchi qiziqishlariga muvofiqlashtirish. Bu asosan ta’lim oluvchining qiziqish va qobilyatlarigi mos bo‘lgan misollar tanlash orqali amalga oshiriladi.
  
• 
  Ta’lim oluvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag‘batlantirish usullaridan foydalaniladi;
  
• 
  O‘qituvchi o‘zini bilmaydigan kishidek tutib savollar berib boradi. Ta’lim oluvchini to‘g‘ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, so‘zlashga jalb qilish.
  
• 
  Ta’lim oluvchining hato fikrlarini aniqlab borish.
  
• 
  Ta’lim oluvchining hato fikrlariga nisbatan to‘g‘ri fikrni o‘qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tutuntirish orqali ta’lim oluvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va ta’lim oluvchini o‘z hatolarini o‘zi tuzatishiga yo‘naltiriladi.
  

Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bo‘lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o‘qituvchining o‘z sohasi bo‘yicha keng bilimga va ijodiy fikrlash qobilyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo‘lishigini talab etadi.
O‘quv materialini muammoli bayon qilish shunday tuziladiki, bunda o‘qituvchining o‘zi muammo qo‘yadi, o‘zi uni hal etadi, ta’lim oluvchilarga muammoni hal etish namunasini ko‘rsatadi. U ta’lim oluvchilar tafakkurini turli usullar bilan faollashtiradi, ular ham muammoning qanday hal etilishini kuzatib boradilar. O‘qituvchi ta’lim oluvchini muammoni hal etishning ishtirokchisiga aylantirgan holda muammoli bayon qilish eng ko‘p samara keltiradi. Bunda o‘qituvchi fikr yuritishni faollashtirishning tajribalar o‘tkazish, videofilmlar, virtual lavhalarni namoyish qilish, masalalar qo‘yish hamda ta’lim oluvchilarning tajriba boshlanishidan oldin turli taxminlarni aytishlari singari vositalardan foydalanadi. Shu tarzda ta’lim oluvchilarning tajribaga jiddiy e’tiborini jalb qilishga, ularni fikr yuritish faoliyatiyaga, tajriba ma’lumotlarini umumlashtirishga, xulosalarni ta’riflashga jalb etishga erishiladi.
Ammo ta’lim oluvchilar o‘qituvchi muammoni hal etish sari qanday yo‘l bilan borayotganligini faqat kuzatib tursalar, ilmiy fikr yuritish metodini egallay olmaydilar. Ta’lim oluvchilarning o‘zlarini izlanish faoliyatiga asta-sekin jalb etish ana shu maqsadga xizmat qiladi.
Muammoli ta’limda qisman izlanma va evristik qidiruv metodlarini qo‘llash mumkin bo‘ladi. Bunda o‘qituvchi ta’lim oluvchilar oldiga qator izchil va o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan savollar majmuini qo‘yadi. Ta’lim oluvchilar ularga javob berganda qandaydir shakllarni aytadilar. Aytganlari to‘g‘ri ekanligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. Shu bilan birga yangi bilimlarni o‘zlashtirishda mustaqil ravishda oldinga siljishni amalga oshiradilar. Agar evristik suhbatda bunday tahminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqador bo‘lsa, muammoli - qidiruv suhbatda ta’lim oluvchilar muammoli vaziyatning butun bir tizimini yechadilar.Ta’limning muammoli - qidiruv metodlarida ko‘rgazmali ko‘rsatmalar esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masalalarni qo‘yish uchun ishlatiladi.
Ammo shuni nazarda tutish kerakki, muammoli o‘qitish ta’lim jarayoniga asta-sekin, ta’lim oluvchilarni muammoli bayon qilish jarayonida va qisman- izlanma faoliyatidan foydalanish jarayonida tayyorlash yo‘li bilan kiritilishi kerak. Butun o‘quv materialini muammoli yo‘l bilan o‘rganish mumkin deb o‘ylash yaramaydi. O‘quv materialining ko‘p qismi o‘qituvchining oddiy bayoni yordamida, ta’lim oluvchilarning darslik va boshqa ma’lum metodlar orqali materilni mustaqil o‘rganishi yordamida ham o‘rganib kelindi va o‘rganiladi. Muammoli o‘qitishda o‘qituvchi aniq o‘quv maqsadlariga yo‘naltirilgan savollar va topshiriqlar ishlab chiqadi. Muammoli savollarni hal etishda yoki topshiriqlarni bajarishda o‘quvchilarning aniq maqsadga yo‘naltirilgan harakatiga turtki beradi va jarayonni nazorat qiladi. O‘quvchi esa o‘z ta’limining faol qatnashchisi bo‘lib qoladi. Muammoli o‘qitishning mohiyati shundaki ta’lim oluvchilar o‘zlari muammoni mustaqil yechishlari kerak. Shu sababli ham o‘quv materiallari va topshiriqlar tizimi shunday tuzilishi kerakki ular asosan mustaqil fikr yuritishga va o‘rganishga qaratilishi lozim.

2. 
   Muammoli vaziyatlarni yaratish metodikasi
   

Muammoli ta’limni amaliyotda qo‘llash asosiy masalalardan biri o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq muammoli vaziyatni yaratishdan iborat. Muammoli vaziyat o‘z mohiyati va mazmuni jihatidan fanlarni o‘qitishdagi mantiqiy ketma-ketlikka o‘xshaydi. Ketma-ketlik prinsipi shundan iboratki, bunda ta’limning darajasi jixatdan yuqori xar bir bosqichida o‘qitish mazmunini aniqlashda avvalgi boskichlarda uzlashtirilgan bilimlar, ya’ni ta’lim hisobga olinadi. Xuddi shu kabi, agar vaziyatdagi yangi bilim avvalgi bilim bilan bog‘langan bo‘lsa, u muammoli vaziyat deb hisoblanadi.
Muammoli o‘qitishda avval vaziyatli masala yoki topshiriklar paydo bo‘ladi, shundan sung o‘quv muammosi shakllantiriladi. O‘quv muammosining asosiy belgilari: noma’lumlikning mavjudligi, bu noma’lumlikni topish yangi bilimlarning shakllanishiga olib keladi; noma’lumlikni topish maksadida (xotirasi, o‘quv va ilmiy-texnik adabiyotlardan) izlash uchun talabalarda ma’lum darajada bilimlar zaxirasi bo‘lishi lozim. Keyin talabalar muammoni yechish usulini qidiradi, buning uchun turli takliflarni bildiradi, bildirilgan tanqidiy va mustaqil fikrlarni taxlil etish, umumlashtirish asosida ulardan bittasi tug‘ri, deb topilib, gipoteza tarzida qabul kilinadi va isbotlanadi. Izlash muammoning yechimini tekshirish bilan tugallanadi.
Muammoli vaziyat hosil qilish ta’lim oluvchilar faol aqliy faoliyatining zarur shartidir. Ta’lim oluvchi oldiga muayn vazifa qo‘yilgan, bu vazifa unda qiziqish uyg‘otadi va u bu vazifani hal qilishga urinadi, ammo o‘z bilimlari hamda tajribasining etarli darajada to‘la va chuqur emasligini payqaydi, ya’ni muayyan qiyinchilikka duch keladi. Ta’lim oluvchida hosil bo‘lgan vaziyatdan chiqish yo‘lini topishdek ichki ehtiyoj paydo bo‘ladi, qiyinchilikni his etish paydo bo‘lgan shroitni tahlil qilishga va qo‘yilgan masalani echish yo‘llarini izlashga undaydi. SHunday qilib, bilish lozim bo‘lgan va amaliy vazifalar bilan ta’lim oluvchilarning bilimlari darajasi orasida ziddiyat hosil bo‘ladi, bu ziddiyat yuzaga kelgan qiyinchilikni bartaraf etishga qaratilgan intensiv fikrlash faoliyatini uyg‘otadi.
Muammoli vaziyatni hal etish asosida tashkil qilingan o‘quv jarayoni pedagogikada muammoli o‘qitish deb ataladi. Muammoli o‘qitish vaqtida hamma vaqt masala (muammo) qo‘yiladi va hal qilinadi. Bu muammo savol, topshiriq, masala tarzida beriladi.
Muammoli vaziyatlar yaratishda pedagogika fani ishlab chiqqan hamda amalda tekshirib ko‘rilgan quyidagi qoidalarga amal qilishi zarur.

t