Darslik. O‘zr oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi markazi. Qayta ishlangan 5-nashri.Ò

Ehtiyojlarning  yuksalish  qonuni  mavjuddirki,  unga  binoan
har qanday jamiyatda kishilarning ehtiyoji to‘xtovsiz o‘sib boradi,
ularning tarkibi yangilanib turadi.
Eski ehtiyojlar o‘rniga yangisi keladi, saqlanib qolgan ehtiyojlar
takomillashib, ularda sifatli o‘zgarishlar yuz  beradi. Masalan, kiyinish
ehtiyoji azaliy, lekin bu o‘zgarib boradi, shu sababli 100 yil avvalgi
kiyinish ehtiyoji bilan hozirgi ehtiyoj tubdan farqlanadi.
1-BOB. 
IQTISODIYOT
1.2. Iqtisodiy faoliyat
Ehtiyojlar to‘xtovsiz o‘sib va yangilanib borganidan kishilar doimo
iqtisodiyot bilan band bo‘lishlari talab qilinadi.
Iqtisodiyot – bu kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan faoliyatdir.

---

7
Iqtisodiy faoliyatga ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va
iste’mol kiradi. Agar ishlab chiqarish iqtisodiyotning boshlanishi bo‘lsa,
iste’mol uning yakunlanishidir.
Ishlab chiqarish mehnat vositasida hayotiy ne’matlarning yaratili-
shidir. Mehnat  esa kishilarning  kuch-quvvati va  aql-idrokini aniq
maqsad yo‘lida va foydali sarflanishi bo‘ladi. Mehnatsiz hech narsa
yaratilmaydi. Ishlab chiqarish yuz berganda kishilar mehnati  turli-
tuman  hayotiy  ne’matlarni  yaratadi,  bular  moddiy  va  nomoddiy
ne’matlardan iborat bo‘ladi.
Moddiy ne’matlar oziq-ovqat, kiyim-kechak, turarjoy, xomashyo,
yoqilg‘i, mashina- uskunalar bo‘lib, ularning aniq moddiy shakli bor,
ularni  ko‘z  bilan  ko‘rish,  qo‘l  bilan  ushlash  mumkin.  Nomoddiy
ne’matlar – turli xizmatlar, ularning shakli, rangi, katta- kichikligini
farqlab bo‘lmaydi. O‘qituvchi, shifokor, artist, militsiya xodimi, sud,
sportchi xizmatini bunga misol qilib olish mumkin. Agar mahsulotlar
oldin yaratilib, so‘ng iste’mol etilsa, xizmatlar yaratilgan chog‘ning
o‘zida iste’mol etiladi, ularni jamg‘arib bo‘lmaydi.
Ne’matlarning turiga qarab ishlab chiqarish ikki turga ajraladi:
bular moddiy (sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish va b.) va nomoddiy
(ta’lim, tibbiyot, madaniyat sohasi) ishlab chiqarishdir.
Moddiy ishlab chiqarish industrial (sanoat, qurilish, transport,
aloqa va h. k.) va agrar (qishloq xo‘jaligi) sektoridan iborat bo‘ladi.
Nomoddiy ishlab chiqarish servis (xizmat ko‘rsatish) sektorini hosil
etadi. Iqtisodiyot rivojlangan sari servis sektorining ahamiyati oshib
boradi.
Mehnat mahsuli qanday bo‘lishiga qarab natural va tovar ishlab
chiqarish  farqlanadi. Agar  mahsulotlar  ishlab chiqaruvchining  o‘z
iste’molini qondirishga qaratilsa, bu natural ishlab chiqarish bo‘ladi.
Agar mahsulotlar bozorda sotish uchun yaratilsa, tovar ishlab chiqarish
yuz beradi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga tovar  ishlab chiqarish xosdir.
Тovar ishlab chiqarish bor yerda pul amal qiladi. Iqtisodiyotda mehnat
taqsimoti  degan  qonun  borki, unga  ko‘ra  mehnat  turlari  uzluksiz
ko‘payib boradi, mehnat ixtisoslashadi. Shunday sharoitda kishilar
o‘ziga kerak barcha narsalarni o‘zlari yaratavermaydilar. Shu sababli
ular mahsulotni tovar sifatida boshqa tovarlarga ayirboshlashadi. Ayir-
boshlash ehtiyojlarni qondirish shartiga aylanadi. Ayirboshlash ikki
usulda yuz beradi:

---

8
1)  Barter.  Bunda  bir  mahsulot    boshqasiga  ma’lum  miqdoriy
nisbatda ayirboshlanadi, bu yerda pul ishtirok etmaydi. Barter pul
bo‘lmaganda yoki u o‘ta  qadrsizlanganda yuz beradi, chunki unga
ishonch yo‘qoladi;
2) Тovar ayirboshlash. Bu bir mahsulotni – tovarni boshqasiga
pul   vositasida ayirboshlashni bildiradi. Bunda,  ya’ni  oldi-sotdi
paydo bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyotiga tovar ayirboshlash xos bo‘ladi. Bu yerda pul
keng ko‘lamda amal qiladi, chunki uni tovar ishlab chiqarish taqozo
etadi. Pul ayirboshlashga xizmat qilish bilan cheklanmaydi.  U sarf-
xarajatlar va daromadlarning  hisob-kitobini yuritishda qo‘llaniladi,
qarz olish va qarz berishda  ishlatiladi, jamg‘arish vositasi sifatida
boylik to‘plashga qaratiladi.
Yaratilgan ne’matlar iste’mol etilishidan  oldin taqsimlanadi.
Тaqsimot – bu mahsulot va xizmatlarning ehtiyojlarni qondirish
yo‘lida  turli  qismlarga  ajratilishidir.  U  yuz  berganda  yaratilgan
ne’matlar ikki qismga ajratiladi:
1. Iste’mol fondi –  kishilarning tirikchiligini ta’minlovchi qism.
2.  Jamg‘arish  fondi  –  bu  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish  va
jamiyatning boyligini oshirishga yuboriladigan qism.
Iste’mol yaratilgan mahsulot va xizmatlarning ehtiyojlarni qon-
dirish uchun sarflanishini bildiradi. U ikki xil bo‘ladi: kishilarning
shaxsiy  iste’moli  va  ishlab  chiqarish  iste’moli.  Shaxsiy  iste’molga
iste’mol mollari (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turarjoy, turli xizmatlar)
yuboriladi. Ishlab chiqarish iste’moliga mashina-uskunalar, qurilmalar,
xomashyo va yoqilg‘i kabilar sarflanadi. Aholi iste’moli shaklan yakka
tartibdagi  –  oilaviy  iste’mol  va  birgalikdagi  jamoaviy  iste’moldan
(bog‘chalar,  maktablar,  universitetlar,  kasalxonalar,  sanatoriyalar,
obodonchilik  kabi  xizmatlar  iste’molidan)  iborat  bo‘ladi.  Ishlab
chiqarish iqtisodiyotning bosh va yetakchi nuqtasi bo‘lsa, iste’mol
uning intihosi bo‘lib, unga yakun yasaydi. Shunday  harakat doimo
takrorlanib turadi, chunki iste’mol etmay turib yashab bo‘lmaydi,
ishlab chiqarmay turib esa iste’mol qilib bo‘lmaydi. Shu bois iqtisodiy
faoliyat doimo va to‘xtovsiz yuz berishi talab qilinadi.
Ishlab chiqarishning qaytadan yuz berib, yangilanib turishi takror
ishlab chiqarish bo‘lib, bu  iqtisodiyotdagi aylanma harakatni bildiradi.
Ehtiyojlar to‘xtovsiz yuksalib borganidan ularni qondirish uchun
ishlab  chiqarish kengaytirilgan holda takrorlanishi lozim, ya’ni uning
hajmi doimo o‘sib borishi kerak, bu esa iqtisodiy o‘sishni bildiradi.

---

9