Davlat tilida ish yuritish
Download 0.87 Mb. Pdf ko'rish
|
davlat..uzb.
boyicha puxta ozlashtirish lozim. 1995- yilning 24- av-
gustida tasdiqlangan «Ozbek tilining asosiy imlo qoi- dalari»da «Harflar imlosi», «Asos va qoshimchalar imlosi», «Qoshib yozish», «Chiziqcha bilan yozish», «Ajratib yozish», «Bosh harflar imlosi» va «Kochirish qoidalari» nomli bolimlar bor. 14 9- topshiriq. Yozma nutq savodxonligiga erishish xususidagi oz fikr-mulohazalaringizni bayon etib, matn yarating. 10- topshiriq. Matnni oqing, nutq madaniyatiga oid gaplarni sharhlang. Ey farzand, agar sen har qanday notiq bolsang ham, ozingni bilganlardan pastroq tutgin, toki soz bilimdonligi vaq- tida bekor bolib qolmagaysan... Odamlar tort xil bolganidek, soz ham tort xil bolgay: biri, bilinmayturgon va aytilmayturgon, yani aytishga zaru- ratsiz bolgan sozlar; ikkinchisi, aytilaturgon va bilinaturgon; bunday sozlarga ibratomuz va aytsa boladigan sozlarni kiri- tish mumkin. Masalan, odob-axloq, nasihat tarzida aytilgan sozlar; uchinchisi, ham bilinaturgon va ham bilishga zarurat- siz, ammo aytsa bolaturgon; tortinchisi, bilinaturgon va aytilmayturgon. Ammo aytilmayturgon va bilinmayturgon unday sozdurki, ... dunyoning salohi unga bogliqdir. Ul sozdin aytguvchiga ham, eshitguvchiga ham kop naf yetar... Kishining martabasini sozi bilan bilurlar, ammo sozning martabasini kishi bilan bilmaslar, chunki har kishining ahvoli undan chiqadigan sozning ostiga yashiringandir, yani bir sozni bir ibora bilan aytilsa, eshitgan odamning kongli undan xijolat tortgay va yana osha sozni bir ibora bilan aytsa, eshitgan odamning joni undan rohatlanadi. Kaykovus, «Qobusnoma»dan. Tilning mavjud barcha vositalari va ular imko- niyatlaridan maqsadga muvofiq tarzda orinli, togri foydalanilgan holda tuzilgan nutq madaniy nutqdir. Nutq madaniyati esa ana shu tilni aloqa-aralashuv qurolini ishlatishga bolgan munosabatdir. Bu noyob qurolni ishlatishga bolgan munosabat qanchalik yomon bolsa, uni ishlatishga qanchalik befarqlik bilan qaralsa, nutqning madaniylik darajasi ham shunchalik past boladi va aksincha, munosabat qanchalik yuqori bolsa, nutq ham, aloqa ham shunchalik madaniy boladi. 15 Sozlovchi yoki yozuvchida til imkoniyatlariga mu- nosabat, uning ishlatilishidagi boshqa omillar: tafakkur, ong, borliq, turli vaziyat va holatlar, maqsadga bolgan munosabat qanchalik yuqori saviyada bolsa, nutq madaniyati ham yuqori saviyada boladi va aks holda nutq madaniyati ham past saviyada boladi. Nutq madaniyati tilni, uning qonun-qoidalarini ongli idrok etish, aniq, ravshan, ifodali nutq tuza olish maho- rati, tilning ifodaviy vositalaridan mazmun va uslubga kora nutqiy vaziyatga qarab orinli foydalana bilishdir. 6- mashq. Nutq odobi haqida sheriy misralarni oqing, ma nosini oz sozlaringiz bilan yozing. Ajratilgan sozlarning manosini izohlang. Sozni kop sozlamay, sizlab ayt, oz-oz, Tuman soz tugunin shu bir sozda yoz. * * * Kishi soz tufayli boladi malik, Ortiq soz bu boshni etadi egik. Yusuf Xos Hojib. * * * Ochukturma erni tilin, bil, bu til Bashaqtursa, butmas, butar oq boshi. * * * Nekim kelsa erga tilitin kelur, Bu tiltin kim ezgu, kim oqir bolur. Ahmad Yugnakiy. * * * Sozchi holin boqma, boq soz holini, Korma kim der ani, korgilkim, ne der. * * * Kim oz dedi nuqta ayshu kom oldi anga, Soz qoidasida intizom oldi anga. 16 * * * Har kimki chuchuk soz elga izhor aylar. Har nechaki agyor durur yor aylar. Soz qatigi el kongliga ozor aylar, Yumshogi kongullarni giriftor aylar. Alisher Navoiy. * * * Bor sozni soz sanab tebranmasin til, Korib, oylab sozla, keragini bil. Sofi Olloyor. 11- topshiriq. Matnni oqing, song adibning nutq madaniyati haqidagi fikrlarini sharhlab, ijodiy bayon yozing. Har bir millatning dunyoda borligin korsatadurgon oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yoqotmak millatning ruhini yoqotmakdur... Zigir yogi solub, moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur. Bobolarimizga yetushgon va yaragan muqaddas til va adabiyot bizga hech kamlik qilmas... Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy ogiz orasidagi tilni ham saqlamak lozimdur. Chunki soz insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini olchab korsatadurgon taro- zusidir. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini sozlagan sozidan bilurlar. «Quruq soz quloqqa yoqmas», demishlar. Agar soz aql va hikmatga muvofiq bolub, oziga yoki eshi- tuvchiga bir foyda chiqaradurgon bolmasa, asalari orasida gungurlab yurgan qovoqari kabi quruq gungurlamoq, faqat bosh ogrigidan boshqa bir narsa emasdur. Boshimizga kela- durgan qattig kulfatlarning kopi yumshoq tilimizdan keladur. Shuning uchun: «Kop oyla, oz soyla», demishlar. Tillarning eng yaxshisi sozga usta til, sozlarning eng yaxshisi bilib, oxirini oylab soylangan sozdur. A. Avloniy, «Turkiy guliston yoxud axloq»dan. 17 12- topshiriq. Nutq odobi togrisida aytilgan hikmat va maqollami daftaringizga yozing hamda oxirgi ikkitasining manosini izohlab bering. 1. Yaxshi sozlashga organ va muloyim sozlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki, qanday sozni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. Kaykovus. 2. Sozi hisobsiz ozi hisobsiz. 3. Chin soz motabar, yaxshi soz muxtasar. 4. Takallum bila kimsa inson erur, Sozi yoq bahoyimga ne son erur. Alisher Navoyi. Ajdodlarimiz qadimdan togri, tasirchan, chiroyli gapirishga intilish va ularni odatga aylantirishga marifiy- axloqiy talab sifatida qarab kelganlar. Sozni qadrlash, yaxshi sozlay olish, sozlaganda oylab, tushunib gapi- rish, chin sozlash, tilni tiyish, suhbat sirlarini saqlash, ezma va vaysaqi bolmaslik kabilarga amal qilish nutq odobining asosiy talablari hisoblangan. Nutqiy muoma- ladagi bu odatlar xalqimizning oziga xos ananasi sifatida yashab va takomillashib kelmoqda. Nutq madaniyatini egallash birinchi galda hozirgi ozbek tili va uning mavjud ifoda vositalarini puxta ozlashtirish, adabiy til meyorlariga toliq amal qilish kabi lisoniy omillarga; ikkinchidan, sozlashganda muay- yan axloq-odob meyorlariga rioya etish, oz va ozgalar gapiga etiborli bolish, orinli sozlash, tinglash, suh- batlashish, munozara madaniyatini bilish kabi ijtimoiy- ruhiy omillarga bogliqdir. 7- mashq. Gaplarni oqing. Nutq madaniyatiga oid maqol va hik- matlarni kochirib oling, manolarini izohlang. 1. Ozbek xalqi: «Oynab gapirsang ham, oylab gapir» deb nutqqa nisbatan jiddiy munosabatda bolishni xush koradi. 2. Abu Nasr Forobiy aql va mantiq ilmiga alohida etibor bergan, shuningdek, mantiq bilan grammatikaning ozaro bogliqligini 2 Mahmudov N. 18 quyidagicha takidlagan: «Mantiqning aqlga munosabati gram- matikaning tilga munosabati kabidir. Grammatika odamlar nut- qini tarbiyalagani singari mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yoldan olib borish uchun aqlni togrilab turadi» 3. Orta Osiyo xalqlarida notiqlik sanati «voizlik», notiq «voiz», nutq «vaz» atamalari bilan nomlangan. 4. Alisher Navoiy nutq va unga amal qilish haqida quyidagilarni takidlaydi: «Vaz bir murshid va ogoh ishidir va aning nasihatin qabul etgan maqbul kishidur. Avval bir yoldan bormoq kerak, andin songra elni boshqarmoq kerak. Yolni yurmay kirgan itar va gayrimaqsud yerga yetar». 5. Sozni kongulda pishirib toblamaguncha tilga keltirma. Dilda bor va fikrlarning hammasi aytgulik bolavermaydi. Ichda yotgan sozlaring sening sirlaring. Sir esa nafasga oxshashdir. Chiqqan nafasday, uning ham sira qaytarilish imkoni bolmaydi (A. Navoiy). 6. Hamma qobiliyatlardan eng yaxshisi nutq qobiliyatidir... Nutqni juda yaxshi va sanat- korona organib ol, doimo gapga chechan bolishga harakat qil. Nutqi shirin kishining mehribon kishilari ham kop bola- di (Kaykovus). Savol va topshiriqlar: 1. Kamolatga yetishishda yozma nutqning hissasi qanday? 2. Nutq savodxonligi nimalarda namoyon bolishini tushuntiring. 3. Turli vaziyatlarda nutq odobiga qanday rioya qilishingizni izohlang? 4. Nutq madaniyati va notiqlik sanati tushunchalarini farqlang. 5. Sizningcha, notiqlikni qanday egallash mumkin? Tavsiyalar bering. 19 ♦ Imlo meyorlari ♦ Òalaffuz meyorlari ♦ Grammatik meyorlar ♦ Soz tanlash va qollash meyorlari ♦ Uslubiy meyorlar I. IMLO MEYORLARI 8- mashq. Gaplarni oqing. Xato yozilgan sozlarni aniqlab, tog- rilari bilan almashtirib kochiring. Xato yozish sabablarini tushuntiring. 1.Òil tafakkurning inikosi, uning hosilasidir. 2. Bu yerning iqlimi issiq siz motadil havoga konikgansiz. 3. Samarqanddan olgan taasurotlaringiz asosida insho yozing. 4. Bogga chiqib, qiðqizil olmalarni tariflang, baxru dilingiz ochiladi. 5. Davo hujatlari tayyor bolguncha, ish joyingizdan tafsivnoma keltiring. 6. Òoy boshi dev qomat bir yigitni saxnaga chiqardi. 7. Amu- daryoning bu qadar shiddatli oqishini endi korishim edida! Imlo meyorlari, yani togri yozish meyorlari nutqiy savodxonlikni belgilovchi asosiy mezon sanaladi. Imlo meyorlari til vakillari tomonidan ongli ravishda kelishilgan holda yaratiladi. Bu meyorlarning amal qilishi maxsus imlo qoidalari bilan tasdiqlanadi. Lotin yozuviga asoslangan ozbek alifbosi asosidagi yozuv meyorlari Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1995- yil 24- avgustda tasdiq- langan «Ozbek tilining asosiy imlo qoidalari»ga tayanadi. OZBEK ADABIY TILI MEYORLARI 20 Unga harflar imlosi, ozak va qoshimchalar imlosi, bogin kochirish, sozlarni qoshib va ajratib yozish kabilarga oid qoidalar kiritilgan. Yozma nutqda bu qoidalarga amal qilish majburiydir. 13- topshiriq. Boshqa tillarda ozlashgan yangi sozlar lugatini tuzing. Harflarning lotin yozuvidagi yangi ozbek alifbosida berilishini izohlang. 9- mashq. O, g harflari qoshiladigan belgi bilan tutuq belgisining ishlatilishiga misollar yozing. Ularni namunadagidek ikki ustunga ajratib yozing. Namuna: 1- ustun 2- ustun ozbek tasir mablag motabar 14- topshiriq. Matnni oqing va shu asosda togri yozish uchun nimalarni bilish kerakligi togrisida taklif-tavsiyalaringizni yozma ravishda bayon qiling. Soz va qoshimchalarni togri yozish, qoshib va ajratib yoziladigan soz va soz shakllarini bilish, bosh harflar bilan yozilishi kerak bolgan sozlarni farqlash kabi imlo amallarini ozlashtirmasdan turib yozma savodxonlikka erishish mumkin emas. Imlo qoidalarini bilish faqat togri yozishni organish uchungina zarur deyish xato boladi. Sozlarni togri oqish, nutq jarayonida togri talaffuz qilish, hatto sozning matndagi manosini togri anglash va orinli qollay bilish uchun ham imlo qoidalarini puxta egallash taqozo etiladi. Shuning uchun ham Vazirlar Mahkamasi tomonidan tas- diqlangan «Ozbek tilining asosiy imlo qoidalari»ni chuqur organish va yozma nutqda ularga tola amal qilish har bir oquv- chi, qolaversa, barcha fuqarolarning burchidir. Afsuski, kozga tashlanib turgan kocha peshtoqlarida, idoralar nomi yozilgan lavhalarda Yunus-obod, Yangibozor, orombaxsh, koz oynak, elektro texnika kabi xato yozuvlar uchrab turibdi. Vatanini, millatini sevgan har bir kishi yozuv madaniyati azal-azaldan milliy qadriyatlarning kozgusi, ilmiy-marifiy 21 salohiyatning belgisi bolib kelayotganini aslo unutmasligi lozim. Uluglanayotgan qadriyatlarimizdan biri bolgan milliy yozu- vimizga hurmat va etiqodni togri va chiroyli yozish orqali tarbiyalashimiz maqsadga muvofiqdir. 10- mashq. Sozlarni kochirib yozing, qosh unli va undosh harf- larning togri yozilishini esda tuting. I. Matbaa, mutolaa, manfaat, mudofaa, murojaat, muta- assib, taassurot, taajjub, taassuf, shuur, vakuum, inshoot, badiiy. II. Muqaddam, muddat, modda, moddiy, muqaddas, malla, metall, murakkab, mutafakkir, mukammal, tavakkal, tasarruv, tafakkur, tullak, taraddud, zukko, ziddiyat, Zahiriddin, gamma, grammatika, diagramma, hujjat, himmat, hammom, hurriyat, hakka, dukkak, lazzat, kollej, kakku, kalla, silliq, salla, sakkiz, sodda, jiddiy, gomma, chappa, chillaki, xatti-harakat, qaddi- qomat, achchiq, avvalo, omma, okkulist, yollanma. ASOS VA QOSHIMCHALAR IMLOSI 11- mashq. Gaplarni oqing. Ajratilgan sozlarning ozagidagi oz- garishlarni aniqlang va sababini izohlang. 1. Oynab gapirsang ham oylab gapir. 2. Xalq botir oglonlarni hech qachon unutmaydi. 3. Ogzaki nutq qisqa va ifodali bolishi kerak. 4. Qizcha erkalanib opasining boynidan mahkam quchdi. 5. Bolaning kongli oksimasin deb yumshoq orindiqqa otqazdi. 6. Soroq qilingan kishining ayblarini sanab berdik. 7. Soglom va zehnli bolib ulgaygan bola hayotda qiynalmaydi. 8. Soz bilan oynovchilardan yuragim bezillaydi. 9. Musavvirning boyogida hayot chizgilari aniq ifodalangan edi. Ozakdagi unlining ozgarishi: - a unlisi bilan tugagan fellarga - v, - q, - qi qoshimchalari qoshilganda a unlisi o ga ozgaradi va shunday yoziladi. Masalan: sina>sinov, sora>soroq, tira>tiroq, say- ra>sayroqi kabi. 22 - i unlisi bilan tugagan fellarga qoshilgan - v, - q qoshimchalari i unlisini u ga aylantiradi. Masalan: sovi > sovuq, toqi > toquvchi, oqi > oquv. Lekin ogriq, iliq, qaviq sozlarining ozagidagi i ozgarmaydi. - illa qoshimchasi orqali taqlidiy sozlardan fel yasalganda (taqilla, chirilla kabi) asos soz tarkibida v yoki y tovushi bolsa, bu qoshimcha -ulla tarzida aytiladi va shunday yoziladi: gurulla, shovulla, lovulla kabi. Unli tovushlar bilan tugagan parvo, avzo, obro, mavzu, mavqe kabi fors-arab tillaridan ozlashgan sozlarga egalik qoshimchalari qoshilganda quyidagicha yoziladi: a) I va II shaxs qoshimchalari qoshilganda ushbu sozlardan song y tovushi qoshib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, avzoying, obroyingiz, mavzuyim, mavqeying kabi; b) III shaxs egalik qoshimchasi parvo, obro, avzo, mavqe sozlariga -yi shaklida qoshiladi, mavzu, orzu sozlariga -si shaklida qoshiladi: avzoyi, obroyi, mavzusi, orzusi kabi. 12- mashq. Quyidagi fellardan qoshimchalar yordamida ot yoki sifat yasang va soz ozagidagi ozgarishlarni korsatib bering. Ili, qayna, sovi, yumsha, qot, tin, yon, sana, toqi, qizi, toxta. 15- topshiriq. Matnni oqing. Òovush ozgarishiga uchragan sozlarni aniqlab, bu ozgarishlarning sababini tushuntiring. Odob kichik yoshlilarni kattalar duosiga sazovor etadi; yoshlar u duo barakasidan umrbod bahramand boladilar. Odob uluglar konglida yoshlarga mehr uygotadi va u odobli yoshga bolgan muhabbat konglida abadiy qoladi. Yoshlarni kozga ulug qilib korsatadigan fel-atvori odobdir, odoblilarning yurish- turishida xalq ulugvorlik koradi. Odob kishilar tarafidan qilinishi mumkin bolgan hurmatsizlik eshigini bekitadi va odamni hazil-mazaxdan, kamsitishdan saqlaydi. Odobdan kichiklarga shunchalik foyda yetadigan bolsa, kattalarga nechogliq ekanini tasavvur qiling. Odob va tavoze dostlik oynasiga jilo beradi va ikki oraga yoruglik bagishlaydi. 23 Odob urugini ekkan odamning hosili javohir boladi. Odobli va gozal xulqli odamlar kopayaversa, xalqning dostligi, ular- ning bir-biriga bolgan mehr-muhabbati borgan sari rivoj topadi. Alisher Navoiy, «Mahbub ul-qulub»dan. Ozak va qoshimchadagi undoshning ozgarishi: -k, -q bilan tugagan sozlarga egalik qoshimchalari qoshilganda «k» undoshi g ga, q undoshi esa g ga ozgaradi va shunday yoziladi. Masalan: ohak> ohagi, bek > begi, tayoq > tayogi, yoq > yogi kabi. Ammo ishtirok, erk, huquq, ravnaq, yuq, haq, ishtiyoq sozlari bundan mustasno. -ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek, -gan, -gin, -gina kabi -g harfi bilan boshlanuvchi qoshimchalar qanday tovush bilan tugagan ozakka qoshilishiga qarab quyidagicha aytiladi va yoziladi: a) -k undoshi bilan tugagan sozlarga qoshilganda yuqoridagi qoshimchalarning bosh tovushi -k tarzida aytiladi va shu harf bilan yoziladi: tok + ga > tokka, ek + gin > ekkin, kichik + gina > kichikkina kabi; b) -q undoshi bilan tugagan sozlarga qoshilganda bu qoshimchalarning bosh tovushi -q tarzida aytiladi va shunday yoziladi: soliq + ga > soliqqa, chiq + gani > chiqqani, yoq + gach > yoqqach, qorq + guncha > qorqquncha kabi; d) qolgan barcha hollarda soz qanday tovush bilan tugashidan qati nazar ( jumladan, g, g bilan tugasa ham), ushbu qoshimchalarning bosh harfi g bilan yoziladi: barg + ga > bargga, dialog + ga > dialogga, bug + ga > bugga, tog + ga togga kabi. 13- mashq. Lugatdan k, q, g, g undoshlari bilan tugagan 10 ta soz toping va avval egalik, songra g bilan boshlanuvchi boshqa qoshimchalarni qoshib, tovush ozgarishiga uchrash hollarini sharhlang. 16- topshiriq. Sheriy parchalarni ifodali oqing. Òovush ozgarishiga uchragan sozlarni aniqlab, daftaringizga kochiring. 24 Har kimki chuchuk soz elga izhor aylar, Har nechaki agyor durur yor aylar, Soz qattigi el kongliga ozor aylar, Yumshogi kongillarni giriftor aylar. Alisher Navoiy. Orzum shul, ochmasin yongan charoging, Yulduzday nur sochsin chashming-qaroging, Magar chinor bolsang, chinorday yasha, Bevaqt uzilmasin biror yaproging. Abdulla Oripov. Òarixing bitmakka, xalqim, Mingta Firdavsiy kerak. Chunki bir bor chekkan ohing Mingta doston, ozbegim. Erkin Vohidov. Ozak va qoshimchadagi tovushning tushib qolishi: Ikkinchi bogin yopiq bolgan otlarga egalik qo- shimchalari va shunday tarkibli fellarga -il nisbat qoshimchasi qoshilganda ozakdagi ikkinchi unli aytil- maydi va yozilmaydi. Masalan: ogiz>ogzim, sha- har>shahring, ogil> ogli, ayir>ayril, qayir>qayril kabi. Ikkinchi bogini ochiq unli bilan tugagan sonlarga -ov, -ala qoshimchalari qoshilganda ham ozakdagi -i unlisi yozilmaydi: ikkov, oltov, yettala kabi. men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qoshimchalari qoshilganda qoshimchadagi -n aytilmaydi va yozilmaydi. Ozagi -n bilan tugagan boshqa sozlar bundan mustasno. Masalan: meni, sening, meniki va orinni, nonning, matnniki kabi. 14- mashq. Gaplardagi qaysi sozlarning ozak va qoshimchasida tovush tushish hodisasi yuz berganligini aniqlang va shu sozlarni daftaringizga kochiring. 1. Oz konglingni kotarishning eng yaxshi yoli kim- ningdir konglini kotarishdir (Mark Òven). 2. Har kimki atoga 25 kop rioyat qilgay, oglidan anga bu ish siroyat qilgay (Ali- sher Navoiy). 3. Sening har bir ishing boshqalarga ibrat bolishini unutma. 4. Ogziga kelganni demoq nodonning ishi (Alisher Navoiy). 5. Ikkalasi ham shahrimizdagi ozgarishlarni korib lol qolishdi. 6. Òopidan ayrilganni bori yer (Maqol). 7. Sening tugilib osgan qishlogingdan ayrilmasligingni bilar edim. 8. Meniki-seniki deb tortishib, necha marta burni qonadi hamki, ogzini tiyolmaydi. 9. Men ham bir oglingman, ona sayyora, Bagring men uchun ham xoki pok bolsin (A. Oripov). 17- topshiriq. Dostlik va sadoqat mavzusidagi maqollardan ayting. Sozlarida tovush ozgarishlari bolgan maqollarni yozib oling va bu ozgarishlarni imlo qoidalari asosida izohlab bering. Qaratqich kelishigi qoshimchasi yozuvda -ning shak- lida ifodalanadi: Ozbekistonning iqtisodi, bilimning kuchi. Bu kelishik manosi jonli nutqda -ni, sher tilida -n, -im shakllarida ifodalanishi mumkin: Ukamni oldiga kirdim. Ozbekiston Vatanim manim. Òushum kelishigi doimo -ni shaklida yoziladi: Lolani kordim, mehrimni berdim kabi. Sheriy til va ogzaki nutqda -n, -di, -ti, -i shakllarida qollanishi mumkin: Har fasl oz ishin qilar. Adl qulogi-la eshit holini (Muqimiy). Qaratqich va tushum kelishiklari bazi orinlarda belgili (-ning, -ni qoshimchasi bilan), bazan belgisiz (qoshim- chalarsiz) qollanadi. Xususiylik, aniqlik manosi ifodalanganda bu keli- shiklar belgili ishlatiladi (uyning eshigi, oq gulni uzatmoq kabi), umumiylik, noaniqlik manosi esa bu kelishiklarning belgisiz shakli orqali ifodalanadi (shahar kochasi, olma yemoq kabi). 15- mashq. Nuqtalar orniga kelishik qoshimchalaridan qoyib, gaplarni kochiring. -ning, -ni qoshimchalarining qollanishini izohlang. 1. Mamlakat... kichik bir qismi bolgan oila..., un... tinchligi... asraylik. 2. Hayotda oz orni... topishida odam... bolalikdagi 26 faoliyati, olgan bilimi va tarbiyasi katta orin tutadi. 3. Bazan oylab deyman, ne bolardi gar, qudrat... korgizsa tabiat hassos. Va inson suvrat... u muqarrar, fel-u atrofiga aylab qoysa bas (A. Oripov). 4. Yolchi arava... nimasi shikastlangani... payqamay, hayron bolib turar ekan, arava... tagidan dehqon... ayanchli tovushi eshitildi (Oybek). 5. Kop til... bilmoqlik... foydasi katta, u inson... katta boyligi hisoblanadi. 6. Haq yolinda kim sanga bir harf oqitmish ranj ila, Aylamak bolmas ado o... haq... yuz Download 0.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling