Davlatshayxning o‘g

To‘fang (miltiq) bilan qurollantirilgan guruh tofandoz deb atal­gan. Qo‘shinda to‘fangni doimiy ravishda qo‘llash XVI asrning o‘rta- laridan boshlandi. Bu davr to‘fanglarining stvoli misdan tayyorlangan edi. Keyinchalik ular Usmonli davlatining stvoli temirdan yasalgan to‘fanglari bilan almashtirildi. Biroq butun XVII asrda ham o‘q-yoy otliq askar uchun asosiy qurol bo‘lib qolaverdi. Harbiy yurish chog‘- larida otlarni o'qlardan himoya qilish uchun otlar ustiga kejim deb ataluvchi maxsus yopinchiq yopishgan. Bunday yopinchiq Yevropadan bam olib kelingan.
Harbiy harakatlarda naftandoz (neftni yondirib otuvchi) va man- janaq (tosh otuvchi) qurollar, asosan, shahar yoki qal’alarni qamal qilishda, shuningdek, dushman qo‘shinining safirn to‘zg‘itib yubo- rishda qo‘llanilgan.
Manbalarda qayd etilisbicha, xoniik qo‘shinida zambaraklar ham bo‘lgan. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida xonlikning iqtisodiy ta- raqqiyoti tobora pasayib bordi. Buning asosiy sababi markaziy ho- kimiyatning nihoyatda kuchsiz bo‘lib qolishi natijasida siyosiy paro- kandalik yuz berganligi edi.

11-mavzu

Xonlikda barcha yerlar davlat mulki edi. Bu mulk mamlakai pod- shoh yoki mamlakai sulton deb atalgan. Yemi tasarruf etish xonning ixtiyorida edi. Xon davlat yerlarini mulki xos, mulki xolis (mulki hur), mulk va vaqf yerlari shaklida taqsimlagan.


Bevosita shaxsan xonning o'ziga tegishli yerlar mulki xos deb atalgan. Bu yerdan olingan daromad xonning xarajatlariga hamda vaqflarga xayr-ehson uchun sarflangan.


Mulki xolis davlatdan yer sotib olish orqali qaror topgan. Biroq bu oson emas edi. Chunki shartga ko‘ra. davlatdan yer sotib olgan kishi shu yeming 2/3 qismini davlat ixtiyorida qoldirgan. 0‘ziga qol- gan 1/3 qism yer uning mulki hisoblangan va davlatga soliq to‘- lashdan ozod etilgan.


Mulk yer esa suyurg'ol va tanho shaklida belgilangan. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon temuriylarga, temuriylar davri amaldorlariga qarashli barcha yerlarni musodara qildi. Ularni faqat o‘z sulolasi va­kil lariga bo‘lib berdi.


Yer egaligining suyurg'ol shakli dastlab xonga uning egalarini itoatda tutib turishning kuchli vositasi bo'lib xizmat qildi. Muhammad Shayboniyxon istagan vaqtda viloyat hokimlarining o‘mini almashtira olardi. Markaziy hokimiyatga ozgina itoatsizlik qilgan suyurg'ol ega- sini bunday huquqdan mahrum qilardi. Vaqtlar o‘tishi bilan suyur- g‘olning otadan bolaga meros bo‘lib o'tishi belgilandi.


1512-yilda shayboniylar Movarounnahrni ikkinchi marta egallagach, shayboniy sultonlar mamlakat viloyatlarini qayta taqsimlashni shaybo- niylarning eng nufuzli vakili Jonibek Sultonga topshirdilar. Uning ra’yiga ko‘ra, Samarqand Ko‘chkunchixonga, Toshkent viloyati Su- yunchxo‘jaga, Buxoro va uning atroflari Ubaydulla Sultonga meros mulk qilib berildi. Miyonqol viloyati Jonibek Sultonning o‘ziga tegdi.


Shayboniylar davrida mulk egaligining ikkinchi shakli - tanho ham qaror topdi. Shayboniylargacha mavjud bo‘lgan yer egaligining iqto turi yangicha nom — tanho (tanaxo) nomi bilan saqlab qolindi. U davlat arboblariga, harbiylarga, shuningdek, kichik davlat amaldorlariga davlat oldidagi sodiq xizmatlari uchun berildi.


Temuriylar davrida bitta kumush tanganing og‘irligi 4,8 gramm bo‘lib, uning qiymati oltita mis tangaga teng edi. Shayboniy Islohotdan keyin 5,2 grammli kumush tanganing qiymati 24 ta mis tangaga teng bo‘ldi.


Shayboniy Abdullaxon II o‘tkazgan pul islohoti ham Buxoro xonligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. U mazkur islohotni o‘tkazishda kumush narxining ko^!tarilganini hisobga oldi. Islohotga ko‘ra, yangi kumush tanganing qiymati 30 ta, eskisi esa 27 ta mis tangaga tenglashtirildi. Abdullaxon II ning pul islohoti tufayli kumush tanga ko‘p miqdorda chiqarildi. Natijada, narxi ko'tarilgan kumushning ko‘plab miqdorda boshqa davlatlarga chiqib ketishiga chek qo‘yildi.


Abdullaxon bandiga 1 million 200 ming kub metr suv to‘plangan.


Aholi mol-mulkidan olinadigan soliq - zakot, hukmdor uchun yig'iladigan maxsus soliq - zobitona, harbiy soliq - madadi lashkar deb nomlangan edi. Davlat pulga muhtoj bo‘lganida favqulodda soliqlar ham joriy etilgan.

Aholiga davlat oldida o‘tashi shart bo‘lgan yasoq deb ataluvchi mehnat majburiyati ham yuklatilgan. Bu majburiyat aholini kanallar, zovurlar qazishga, yo‘l va ko‘priklar qurishga, yem-xashak tayyor- lashga jalb etishni nazarda tutgan. 0‘zaro urushlar ko‘payib ketgan yillari soliqlar bir necha yil uchun oldindan olinardi.
Og‘ir yillarda aholiga hatto jizya - jon boshi solig‘i solinardi. ( xiroj va ixrojot)

12 mavzu

1569-yilda Rossiya - Usmonli davlati o‘rtasida urush boshlandi. Urushda Usmonli davlati yengildi. Shunday bo‘lsa-da, sulton Rossi- yadan Haj safari yo‘lini ochib qo‘yish talabini davom ettirdi. Oxir- oqibat Rossiya 1572-yilda sultonning talabini qondirdi.


Rossiya — Buxoro manfaatlari Sibirda ham to‘qnashdi. Zero, Ja- nubi-g‘arbiy Sibir shaybon ulusi tarkibiga kirgan.
1563-yilda Abdullaxon II ning harbiy yordami bilan Shayboniy Ko‘chimxon Sibir xonligi taxtini egalladi.


1581-yilda Rossiya Sibir xonligiga qarshi Yermak boshchiligida qo‘shin yubordi. Dastlab u g‘alaba qozonsa-da, 1584-yilda mag‘lu- biyatga uchrab halok bo‘ldi. Abdullaxon II o‘z davlatidagi ichki ziddiyatlami bartaraf etish va harbiy yurishlar bilan band bo'lganligi uchun keyinchalik Ko‘chimxonga yordam bera olmadi. Shunday bo‘l- sa-da, u Ko‘chimxonga yuborgan xatida o‘zaro ichki ziddiyatlami va kurashlami tugatish orqali xonlikni halokatdan saqlab qolish mum- kinligini uqtirdi. Shundan so'ng Rossiya bosib olgan hududlarni qaytarib olish lozimligini ta’kidladi. Biroq 1598-yilda Rossiya va Sibir xonligi o‘rtasidagi hal qiluvchi jangda rus qo‘shini g‘alaba qo­zondi.


1598-yilda Abdullaxon II va Ko‘chimxon vafot ctgach, Buxoro xonligining Sibirdagi siyosiy ta’siri butunlay yo‘qqa chiqdi.


XVI asrda Rossiyada markazlashgan davlat tarkib topa boshladi. Asr oxiriga kelganda Rossiya Yevropaning qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Butunrossiya bozori shakllandi. Bu omillar Rossiyaning 0‘rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarini yanada rivojlantirishni hayotiy zaruriyatga aylantirib qo‘ydi.


Rossiya 1620-yildan 1675-yilgacha o‘tgan davrda xonliklarga 4 marta elchilarini yubordi.
XVII asrda 0‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasida savdoda tovar ayirbosh- lash 100 ming rublni tashkil etdi.


Rossiya elchilari Buxoro xonligi bilan faqat savdo aloqalarini ke- ngaytirish masalalarini hal etibgina qolmadilar. Xususan, 1620-yilda Buxoroga yuborilgan Rossiya elchisi I.D.Xoxlovga Buxoro xonligining tashqi siyosiy ahvoli to‘g‘risida ma’lumot to‘plash, Rossiyaning kuch-qudratiga xonni ishontirish, Buxoro xonligi qurolli kuchlari, xonlikning xazinasi ahvolini batafsil o‘rganish, Buxoro—Xiva mu- nosabatlari masalalarini tahlil qilib chiqish kabi vazifalar ham yuk­latilgan. I. D. Xoxlov o‘ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli ba- jardi.

Pyotr I Buxoroni siyosiy jihatdan Rossiyaga teng davlatlar emas deb hisobladi va amalda unga tazyiq o‘tkaza boshladi.
Shu maqsadda 1718-yilda Irtish daryosi sohilida yetti qo‘rg‘ondan iborat shahar (Semipalatinsk) qurdirdi.
13-mavzu
Ruboiynavislikning Bobur Mirzodan keyingi taraqqiyoti Ubay­dullaxon nomi bilan bog‘liq. U ayni paytda Ahmad Yassaviy asos solgan liikmatnavislik an’anasini rivojlantirdi. Undan 220 dan ortiq hikmat meros qoldi.

XVI asr davomida shu davming barcha muhandislik imkoniyatlari va jami- yatning ma’naviyat va madaniyati darajasiga mos ravishda ko‘plab binolar, me’moriy majmualar, inshootlar bunyod etildi.
Ulaming orasida Buxorodagi Mir Arab, Abdullaxon, Qulbobo Ko‘kaldosh, Nodir devonbegi, Ernazar elchi Samarqandda qurilgan Shay­boniyxon, Toshkentda qurilgan Baroqxon va Ko'kaldosh madrasalari me’morchiligimizning yorqin namunalari hisoblanadi.
14- mavzu Buxoro amirligi
Muhammad Rahimbiy soxta xonlarni ham qatl ettirdi va 1756-yilda hokimiyatni to‘la egalladi. 1756-yildan boshlab Buxoro xonligi endilikda Buxoro amirligi deb ataladigan bo‘ldi
Amir Shohmurod Buxoro aholisiga Tarxon yorlig‘i yozib berdi. Unga ko‘ra, aholi savdo daromadidan to‘laydigan boj solig‘idan ozod etildi. Hunarmandlardan pul yig‘ish, ularni majburiy mehnatga jalb etish taqiqlandi. Asosiy soliq - xiroj miqdori kamaytirildi. Shuningdek, urush kelib chiqqanida qo‘shinning xarajati uchun jul deb ataluvchi yangi soliq joriy etildi