Davlatshayxning o‘g

Tarixchi Hofiz Tanish al-Buxoriy bekorga „Uning davlati va xalofati zamonida Movarounnahr, ayniqsa, Buxoro viloyati gullab- yashnadi¹', deb yozmagan edi
Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullaxon I ning qisqa vaqt hukmdorligidan so‘ng mamlakatda qo‘shhoki miyatchilik vujudga keldi. Ya’ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo‘ldi.
Biri — Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi — Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullatifxon Samar- qandda hukmdorlik qila bosliladilar . Biroq ularning hokimiyati mustahkam emas edi. Mamlakat amalda bir nechta mustaqil qismlarga bo‘linib ketdi. Chunonchi, Balx va Badaxshonda Pirmuhammadxon I, Toshkent va Turkistonda Navro‘z Ahraadxon, Karmana va Miyonqolda Iskandarxon mustaqil bo‘lib oldilar.
Mamlakatda ro‘y bergan siyosiy tanglikdan Toshkent va Tur- kiston hukmdori, Suyunchxo‘janing o‘g‘li Navro‘z Ahmadxon foy- dalanib qolishga qaror qildi. Samarqand hukmdori, amakivachchasi Abdulatifxon bilan ittifoq tuzib 1540-yilda Buxoroni egalladi va ho- kimiyatni o‘z tarafdorlariga topshirdi. 1548-yilda Abdulatifxon vafot etgach, Samarqand taxtini egalladi. 0‘z nomidan tanga pul zarb et- tirdi. Movarounnahrning ko‘p shaharlarida uning nomi xutbaga qo‘- shib o‘qildi.
Biroq Karmana va Miyonqol hukmdori Iskandarxon va uning o‘g‘li Abdullalar Navro‘z Ahmadxonga itoat etishni istamadilar. Bunga qarshi Navro⁴z Ahmadxon Miyonqolga yurish boshladi. Kuchlar nis- batida Navro‘z Ahmadxonning ustunligini bilgan ota-o^!g‘il Balxga ketishga majbur bo‘ldilar. Abdullaxon Balx hukmdori - amakisi Pir- muhammadxonning yordamida Navro‘z Ahmadxonga qarshi bir necha bor yurish qilganidan so‘nggina g‘alabaga erishdi. Mag‘lub bo‘lgan Navro‘z Ahmadxon Buxoroni tashlab Samarqandga qaytdi. So‘nggi jangda har ikki tomon ham g‘alaba qilishga ko‘zlari yetmagach, o‘r- tada sulh imzolandi. Sulhdan so‘ng Abdullaxon Amudaryodan o‘tib Maymanaga, Navro‘z Ahmadxon esa Buxoroda noibini qoldirib Sa­marqandga qaytdi va 1556-yilda vafot etdi.
6- mavzu
Muhammad Islom ( Abdullaxon II ga ixlosi baland bo‘lgan) va uning avlodlari o‘zlarining kelib chiqishini ota tomonidan Muhammad payg‘ambar avlodlariga, ona tomonidan esa Chingizxon va Jo‘jiga bog‘lar edilar
XVI asrning ikkinchi yarmida Mu­ hammad Islom, keyinchalik uning o‘g‘li Abubakr Sa’d Buxoroda shayxulislom lavozimida faoliyat yuritdilar.
1556-yilda Navro‘z Ahmadxon vafot etgach Abdullaxon II darhol Karmana va Shahrisabzda o z hukmronligmi tikladi. Mu­hammad Islomning ko‘magi bilan esa Buxoro taxtini egalladi va uning poytaxt maqomini qayta tikladi. Markaziy hokimiyatga bo‘ysunishni istamagan Samarqand, Toshkent, Sayram, Turkiston va Farg‘ona qilich kuchi bilan bo‘ysundirildi.


1583-yilda otasi vafot etgach, Abdullaxon II rasman xon deb e’lon qilindi. Shu tariqa, Abdullaxon II Movarounnahrda o‘z hokimiyatini to‘la o‘rnatdi. Shuningdek, Xuroson tarkibidagi, lekin shayboniylar qo‘lida qolgan Balx, Maymana, Badaxshonda markaziy hokimiyatga qarshi ko‘tarilgan isyonlarni bostirdi.


Abdullaxon II ning o‘g‘li Abdulmo‘min valiahd sifatida Balx viloyatini boshqarar edi.\


7-mavzu
0‘zaro ichki nizolar oqibatida Jo‘iixon ulusi - Oltin О’rda amalda bir nechta mus­taqil xonliklarga bo^!linib keta boshladi. Ulardan biri XV asrning 30-yillarida Volgabo‘yi yerlarida tashkil topgan Ashtarxon (Hoji Tarxon) xonligi edi.


Xurosonda Eron hukmdori Shoh Abbos qo‘shini bilan yuz bergan jangda Din Mu­hammad halok bo‘ldi.


Nodir Muhammad 1645-1651 yillarda Balxga hokim etib tayinlandi


1649-yilda Abdulazizxon otasi Nodir Muhammadni yana Balx hokimi etib tayinladi.

8- mavzu

Ubaydullaxon markaziy hokimiyatni kuchaytirish maqsadida hatto o‘sha davrning eng ta’sirchan kuchi - yirik yer egalari hamda Jo‘y- bor shayxlarining ta’sirini kamaytirishga ham urindi. Ubaydullaxon ularni soliq toTamaslik imtiyozidan mahrum etdi. Natijada, ular Ubaydullaxonning eng xatarli dushmaniga aylandilar.


Ubaydullaxon tariximizda mahalliy hokimlaming o‘zboshimchaligiga chek qo‘yishga, markaziy hokimiyatni kuchaytirishga harakat qilgan so‘nggi ashtarxoniy hukmdor sifatida nom qoldirdi


1709-yil - Farg‘ona vodiysi Buxoro tarkibidan ajralib chiqdi.

9-mavzu

XVI asr boshlarida Shayboniyxonning harbiy yurishlari davomida Movarounnahr va Xorazmga 500-600 ming Dashti Qipchoq o‘zbeklari kirib kelgan.


XVI asr boshlarida xoniik aholisi ko‘chib kelgan o'zbeklardan tashqari „turk chig‘atoy“ va tojiklardan iborat bo‘lgan. Manbalarda XVII asr oxirlarida esa o‘zbek va tojiklardan iboratligi qayd etilgan.


Tumanlarni tuman hokimi boshqargan. Boshqaruvning eng quyi tizimi amlok deb atalgan (ya’ni bir nechta katta-kichik qishloqdan iborat boshqaruv tuzilmasi). Amloklarni tuman hokimi tomonidan tayinlangan shaxs - amlokdor boshqargan,
Amlok boshqaruvi ma’muriyati amlokdor, mirzo (kotib), mirob (suv taqsimlovchi), amin (soliq yig‘uvchi) va oqsoqol (har bir qish- loqning boshlig‘i)dan iborat bo‘lgan.

Ashtarxoniylarda davlat boshqaruvi.

shayboniylar davrida otaliq lavozimidagi shaxs xondan keyingi o‘rinda turuvchi devonbegi lavozimidagi shaxs martabasiga tenglashtirildi. Bora-bora u amirlar amiriga aylandi.

10-mavzu

Qo‘shin tarkibiga ko'ra, asosan, otliq va piyoda askarlardan iborat edi. Tuzilishiga ko‘ra, qalb, o‘ng va chap qanot, manglay (avangard), ilg'or, manglay qorovul, tug‘chi, hirovul kabi qismlarga bo'lingan. Qo‘shin tuzilishi va uning harbiy yurishlari davridagi harakati tizimli va tartibli bo‘lgan. Qo‘shinning asosini o‘ng qanot (barong’or) va chap qanot (Javong'or), hamda hirovul (orqa qism) bo‘linmalaridan iborat qalb, ya’ni markaziy qism tashkil etgan. Qo‘shin harbiy yu­rish boshlagan vaqtda uning oldida ilg'or deb ataluvchi qism borgan. Uning vazifasi yo‘lning xavfsizligini, pistirma qo‘yilgan-qo‘yilmagan- ligini aniqlash edi. Ilg‘ordan so‘ng manglay (avangard) borgan. Unga qalbni dushmanning bexosdan qilinadigan hujumidan saqlash yuklatilgan. Qo‘shinning qorovul qismi umumiy qo‘shinni qo‘riqlab borgan.