Davlatshayxning o‘g

Amir davlat boshlig‘i sifatida amirlik qo‘shi-
Harbiy mansab va nining Oliy bosh qo'mondoni edi. Undan keyingi o‘rinda vaziri harb (harbiy vazir) turgan. U qo‘shinning Bosh qo‘mondoni sanalgan va topchiboshi deb ham atalgan. Unga barcha harbiy qismlaming sardorlari bo‘ysungan. Qo‘shinda pansodboshi (beshyuzboshi), yuzboshi, ellikboshi (pan- jaboshi), о ‘nboshi (dahboshi) kabi harbiy unvonlar bo‘lgan. Qal’a va qo‘rg‘onlardagi harbiy qism (garnizon) to'qsoba unvonidagi sarkarda tomonidan boshqarilgan. To‘qsoba unvoni o^!sha davr Rossiya harbiy unvonlariga taqqoslaganda polk sardori mavqeyiga teng bo‘lgan.
Zaruriyat taqozo etganida dodxoh (bir necha polk sardori ma- qomida) va parvonachi (qo‘shin sarkardasi maqomida) harbiy hara- katlarga jalb etilganlar.
Harbiy harakatlar chog‘ida harbiy qarorgoh (bugungi til bilan aytganda, shtab) boshlig'i vazifasi naqibga yuklatilgan. Qarorgoh boshlig‘i sifatida u harbiy harakatlarni rejalashtirgan. Harbiy kuchlarni jang maydonida to‘g‘ri taqsimlanishiga mas’ul bo‘lgan. Naqiblar har­biy yurish paytida qo‘shinning tuzilishi, qurollanishi va joylashuvi, uning harakatlanishi hamda urush olib borish borasida yetarli bilimga ega bo‘lgan. Ayni paytda, qo‘shinning old qismi, orqa qismi va o‘ng hamda chap qanoti, markazi, pistirmalari haqida yetarlicha ma’lumotga ham ega bo‘lgan.
Amirlik qo‘shiniga qozi askar, muhtasiblar va muftiy askarlar ham xizmat qilishgan. Ulaming har biri o‘z mansabi doirasidagi ma- salalarni hal etgan. Chunonchi, muhtasib harbiylarning shariat qoi- dalariga qanchalik amal qilayotganliklarini nazorat qilib borgan.
Qozi askar bo‘lsa, harbiy qismlarda sodir etilgan jinoyat ishlarini, ariza va shikoyatlami ko‘rib chiqqan va ular yuzasidan hukm chi- qargan.
Muftiy askar esa harbiylar ustidan qozi askar chiqargan hukmning shariatga qanchalik mosligi masalasini tekshirib ko‘rgan.
Amirlik muntazam qo‘shini vaqt-vaqti bilan ko‘rikdan o‘tkazib turilgan. Ko‘rikni amir, amir ishtirok eta olmaganida go ‘shbegi o‘t- kazgan.


XIX asrning o‘rtalaridan boshlab o‘tochar qurol (miltiq va to‘p) laming salmog‘i oshdi. Sarkardalar to'pponcha va qilichdaa tashqari ikki stvolli miltiq bilan qurollangan. Qo‘shinning to‘pchilar qismi ixtiyorida jami 50 ta to ‘p bor edi. To‘plarning sozligi ms va fors mutaxassislari nazoratida bo'lgan.


Kichik kalibrli ,,xitoychi“ deb atal- gan to‘p harbiy harakatlar chog^!ida tuyalaming egarlari ustiga mah- kam qilib o‘rnatilgan.


Amirlikda qurol-yarog‘ ishlab chiqaruvchi ustaxonalar ham quril- gan. Masalan, to‘plar Samarqand shahridagi ustaxonada quyilgan bo‘lsa, porox Qarshi shahrida tayyorlangan. Uni ishlab chiqaruvchi hunarmandlar dorukash deb atalgan.


Harbiy harakatlar chog'ida qo'shinni joylashtirish masalasi sarboz va to‘pchilarning har bir o‘nlik bo‘linmasiga bittadan chodir ajratish orqali hal etilgan


Amir Nasrullo muntazam qo‘shinning ehtiyojlarini, dastlab, kunda- lik iste’mol mahsulotlari berish orqali qanoatlantirgan. Keyinchalik muntazam qo‘shin askarlari uchun maosh to‘lanadigan bo'ldi. Chu- nonchi, sarboz va to‘pchi askar uchun har uch oyda bir tilla maosh belgilandi. Tabiiyki, yuqori mansabli sarkardalaming maoshlari miqdori balandroq bo‘lgan. Masalan, yuzboshi oyiga olti tilla, qorovulbegi to‘rt yarim tilla, panjaboshi (ellikboshi) sakson besh tanga, bosh sar- karda esa ikki ming tilla maosh olardi.
Bundan tashqari, harbiy harakatlar chog‘ida mansab va unvonidan qat’i nazar har bir qatnashchiga kuniga bir tilla berilardi. Undan tashqari, oddiy askar har uch kun uchun bir tanga, o^!nboshi har ikki kun uchun bir tanga, qorovulbegi kuniga ikki tanga va yuzboshi esa to‘rt tanga qo‘shimcha haq olardi.
Ayni paytda, muntazam qo‘shin askarlari xizmat davomida turli soliq va majburiyatlardan ozod etilgan. Jangda halok bo'lgan askami, shuningdek, xizmat qilayotgan askarning vafot etgan oil a a’zolarini dafn etishda ma’lum miqdorda pul va kafanlik berilgan.


18-mavzu


XIX asrda amirlik chegarasi Zarafshon vodiy­si, Qashqadaryo viloyati, Tojikistonning Pan-
jikent, Hisor vodiysi, Xo‘jand, 0‘ratepa viloyatlari, Zarafshon daryo- sining yuqori oqimi hududlarini, hozirgi Afg‘onistonning bir qismi, Turkmanistonning Murg‘ob daryosigacha bo‘lgan qismi, Qozog‘is- tonning Turkistonigacha bo‘lgan barcha hududlarini o‘z ichiga oldi va 200 ming km² ni tashkil etdi.


XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab amirlik iqtisodiyotida rivojlanish yuz berganligi, o‘z navbatida, aholi sonining oshishiga sabab bo‘ldi. XIX asrning birinchi yarmida amirlik aholisi 2 million kishidan iborat edi.


Amirlikda o'zbeklardan tashqari tojiklar, turkmanlar, qozoqlar. qirg‘izlar, qoraqalpoqlar, forslar, arablar, yahudiylar va boshqa xalq vakillari ham yashashardi


90 foiz aholi qishloq xo’jaligida mehnat qilardi. Sug‘oriladigan yerlarning 75 foiziga paxta ekilgan.

Mamlakat yaylovlarida 12 million bosh qo‘y boqilardi. Ayniqsa, husndor jingalak, qimmatbaho teri beradigan qorako‘l qo‘y- chiligi nihoyatda rivojlangan edi. ,,Qorako‘l qo‘ylari“ deb ataladigan qo‘yning vatani Qorako‘l bekligi bo‘lgan.
Mang‘itlar davrida tanho in’om etish kuchaydi. Tanhodor yerga etnas, mansabining darajasiga qarab shu yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilardi. Eng kichik tanho yeri 36-60 tanob (3-5 gektar)ni tashkil etgan. Xazinaga eng ko‘p soliq ham ana shu yerlardan tusha boshladi. Shuningdek, mang'itlar davrida dehqon ja- moalari tugatildi. Uning o‘rnida ijarachi dehqon shakllana bordi.
Vaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo‘yilgan.