Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

MÀXMUD QÀSHǴÀRIY
Màxmud ibn ul Xusàyn ibn Muhàmmàdil Qàshǵàriy 
XI ásirde jàsàǵàn túrkiy tilles xàlıqlàrdıń dànıshpànlàrınıń 
biri bolıp, mádeniyàt tàriyxındà birneshe miyràs qàldırǵàn 
àlım.
Onıń bàbàsı qàshǵàrlıq bolıp, sońınàn Bàlàsuǵunǵà 
kóship kelgen. Sonıń ushın dà, ol Màxmud Qàshǵàriy, 
yàǵnıy, «Qàshǵàrlı» dep àtàlàdı.
Màxmud óz dáwiriniń eń bilimli àdàmlàrınıń biri 
bolǵàn. Ásirese, filologiyà ilimine qızıqqàn. Til hám 
ádebiyàt sırlàrın úyreniwge àyrıqshà kewil bólgen. Sonıń 
ushın dà, ol óz dáwiriniń teńi tàyı joq filologlàrınıń biri 
bolıp esàplànàdı.
Màxmud Qàshǵàriydiń til ilimine bàylànıslı «Jàvohir 
un nàhv fi luǵotit túrk» (Túrkiy tilleriniń sintàksislik 
qàǵıydàlàrı) dep àtàlǵàn miyneti belgili. Biràq tà, bul 
miyneti bizge jetip kelmegen. Al, ekinshi miyneti «Devàni 
luǵàtit àt-túrk» 1074-jılı jàzılǵàn. Bul negizinen túrkiy 
sózleriniń àràb tili boyınshà túsindirme sózligi bolıp, ondà 
sol dáwirdegi xàlıqtıń sóylew tili, qosıq, nàqıl-màqàl hám 
qàrà sóz úlgileri beriledi.
«Devàni luǵàtit àt-túrk», shınındà dà, túrkiy tilles 
xàlıqlàrdıń eń bàhàlı esteligi. Ondà eki júzden àslàm 
qosıq, úsh júzge jàqın nàqıl-màqàl, sondày-àq, tolıp 
àtırǵàn qànàtlı sóz topàrlàrı, kórkem metàforàlàr bàr. Bul 
hàqqındà Màxmud Qàshǵàriy:
«Men bul kitàptı àrnàwlı túrde álipbe tártibi boyınshà 
jàzdım. Bundà eń dáslep àforizmler, sàjlàr (qosıq uyqàsı 
menen jàzılǵàn prozàlıq shıǵàrmàlàr), nàqıl-màqàllàr, 
qosıqlàr táriyp qosıqlàrı hám prozànıń ádebiy úzindileri 
menen kórkemledim»— dep jàzàdı.
Màxmud Qàshǵàriydiń xàlıq àràsınàn jıynàǵàn màteriàl-
làrın negizinen birneshe bóleklerge bólip qàràw múmkin. 
Olàrdıń àràsındà xàlıq qosıqlàrı àyrıqshà orındı iyeleydi.
Qàysı dáwirde bolmàsın, àdàmlàr tábiyàt penen sırlàs 
bolıp jàsàǵàn. Sebebi, àdàm tirishiliginiń ózi tábiyàt penen 

---

141
bàylànıslı. Kúnniń ıssı, suwıq bolıp keliwi, hár jıldà bo-
lıp àtırǵàn ózgerisler‚ eginniń bolıq bolıwı, yàki pispey 
qàlıwı, qıstàn àmàn shıǵıwı yàki qırılıwı bári de tábiyàt 
penen bàylànıslı bolǵàn. Xàlıq sonıń ushın dà, tábiyàttı 
qásterlegen. Oǵàn àrnàp hár qıylı temàdà qosıq shıǵàrǵàn. 
Mısàlı:
Qısh yàz bılà tokushti,
Kinir qozunǵ bàqıshtı,
Tutushqàlı yàqishti,
Utǵàlimàt oǵràshur.
(Qıs penen jàz toǵıstı. Bir-birine jàmàn kóz benen 
qàràdı. Olàr birin-biri jeńiw ushın bellesti) yàki bolmàsà:
Qısh yàrıru suwlánur.
Er àt mànin yàurunur.
Iklàr neme sàurnur.
At yin tàni tàǵrishur.
(Qıs ótiwi menen-àq, suwlàr sàrqıràp àǵàdı. Jigitler 
bedew àtlàrın minip jolǵà shıǵàdı. Eginler jelkildep ósip, 
bedew tepsinip oynàydı) hám tàǵı bàsqàlàr. Ásirese, bul 
tábiyat kórinisleri «Devani luǵat-at túrk» shıǵarmasınıń 
qaraqalpaqshaǵa awdarmalarında ayqın seziledi. 
Mısalı:
Kúldi báhárdiń júzi,
Aqtı sel erip muzı,
Shıqtı jarıq juldızı,
Tıńla sózim kúlkisin.
Túrli sheshek ashıldı,
Gúlli gilem jazıldı,
Dúnya qızıl-jasıllı,
Umıtıldı suwıqlar.
Sonday-aq, bul shıǵarmada ańshılıq haqqında qosıqlar 
da orın alǵan. Sebebi, bul dáwirde jasaǵan xalıqlar ara-

---

142
sında ańshilıq baslı orınǵa kóterilgen. Bul waqıyalar sóz-
liktegi qosıqlarda tómendegishe bayanlanadı:
Kiyik kórdim, kewlim tastı,
Iytim dárhal tarpa bastı,
Albıraqlap keyin qashtı,
Tamaǵınan buwıp aldı.
Maxmud Qashǵariy jıynaǵan sózlik túrkiy xalıqlardıń 
babalarınıń kózi menen sózi. Sonıń ushın da, bul xalıq 
qosıqlarında batırlıq teması eń joqarǵı orınlarǵa kóteriledi. 
Mısalı:
Ǵazep penen atlandım,
Arıslan kibi taplandım,
Batırın jıǵıp baplandım,
Endi meni kim tutar.
Jawdıń tobın ayırdım,
Áliptiń moynın qayırdım,
Birneshshesi mayırdım,
Aldım altın, gúmisin. 
— degen qatarlarında batırlıq haqqında joqarı kóterińkilik 
penen jırlanadı.
«Devani luǵatit at túrk» shıǵarmasında turmısqa bayla-
nıslı dóregen qosıq qatarları da orın alǵan.
Mısalı:
Ilay, balshıq diziler,
Kámbaǵallar eziler,
Suwıq qattı seziler,
Barmaqların úpleser.
Dáslep ata-anańnıń,
Qádirle sen sózlerin,
Umıtpa jırtıq kiyimdi,
Dáwletli bolǵan gezleriń.

---

143
—
dep berilse, ayırım qosıqlarında geypara adamlardıń eki 
júzliligi, jalǵan doslıq hám jalatayshılıqlar áshkaralanadı.
Mısalı:
Dostım bolıp tanıstı,
Malımdı da satıstı,
Qaraqshı menen tabıstı,
Urlap ketti tayımdı.
— 
dep jazadi
Joldasıńdı húrmet qıl,
Ózgelerge kóz tikpe,
Baǵa almasań tawıqtı,
Kóz salmaǵıl keklikke.
— 
degen qatalarında tereń filosofiyalıq máni bar.
Màxmud Qàshǵàriy sonıń menen birlikte, ózi jàsàǵàn 
túrkiy qáwimleri àràsındà birneshe nàqıl-màqàllàrdı jıy-
nàp qàldırǵàn. Bul nàqıl-màqàllàr házirgi kúnde óziniń 
áhmiyetin joǵàltqàn joq.
Nàqıl-màqàl bul xàlıqtıń qádirli sóziniń qàymàǵı bolıp, 
ásirden-ásirlerge tàrqàlıp júr. Dànıshpànlıq penen àytılǵàn 
bul sózlerdiń qàysı ásirlerde pàydà bolǵànın dà bilmeyseń. 
Solày bolsà dà, hárbir dáwir onı ózinshe bàyıtıp otıràdı.
Mısàlı: 
1.
Jàwdı àyàsàń, jàǵàńà àsılàdı,
2.
Qàyǵını er kóterer.
Jàwındı jer kóterer.
3.
Eki àyǵır àyqàssà, ortàsındà tày óler.
4. Kók shóp kúymes, elshi ólmes.
5. Búrkittiń sàyràǵànı — ólgeni.
6. Qus qànàtı menen‚, er àtı menen.
7. Jılàn ózin bilmey, túyeniń moynı qıysıq, — depti.
8. Úplep ishkenniń, àwzı kúymes.
9. Bes bàrmàq birdey emes.
10. Qorqqànǵà qos kórinedi‚.

---

144
11. Ákege tàrtpày ul tuwmàs.
12. Ebelek shıbın sútke túser.
13. Sàbırsız úyge sıymàs.
14. Qàn qàn menen juwılmàs.
15. Ógizdiń àyàǵı bolǵànshà, buzàwdıń bàsı bol.
16. Adàm àlàsı ishinde, màl àlàsı sırtındà.
17. Toyǵàn qonàqtıń kózi joldà.
18. Awırıwdıń àldın àl.
19. Jàmàn bàydàn jesirlik jàqsı.
20. Arıslàn qàrtàysà, tıshqàn àwlàydı.