Dersin Adı

Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü. Etnik proseslərdə yeni mərhələ.

• Qədim zamanlardan bəri Azərbaycan ərazisində türk dillərində danışan etnoslar yaşamışdı. Son illərədək türk dillərində danışan əhalinin Azərbaycanda aborigen olmasını inkar edirdilər, lakin qaynaqların yenidən araşdırılması bu mülahizənin əsassız olduğunu göstərdi.
• Adətən, türk dillərinin Ural-Altay dil ailəsinə, yəni türk dillərinin uqor-fin və monqol-mancur kök dillərinə yaxın olduğunu söyləyirdilər. Sonra türk dillərini Altay-türk ailəsinə aid edib, türkləri Altaydan çıxma hesab etdilər. Lakin tədqiqatçılar türkAltay dil qohumluğunu sübuta yetirməmiş, oxşar leksikanın ünsiyyət vasitəsi ilə mənimsənildiyini söyləmişlər.
• Çox güman ki, e.ə. VIII minillikdə və III minilliyin əvvəlində türk dillərinin kök dilindən ayrılması və müxtəlif dillərə parçalanması baş vermişdir. Ehtimal olar ki, türk kök dilinin parçalanması, Hind-Avropa etnosları ilə ünsiyyət şəraitində baş vermişdir.
• IV-VI əsrlərdə Dərbənd keçidi vasitəsilə Azərbaycana türk dilli tayfaların axını güclənir. Bu axın hələ eradan əvvəl başlamış və ilk orta əsrlərdə isə geniş bir xarakter alır.

Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü. Etnik proseslərdə yeni mərhələ.

• III əsrin sonu IV əsrin əvvəllərində şimalda yaşayan tayfalar Dərbənddən keçərək Albaniyanın Qarqar düzənliyinə qədər irəliləyir. Burada onlar erməni çarı III Tridatın (287-330) qoşunları tərəfindən məğlub edildilər. Bunun ardınca Sanatürkün başçılığı ilə köçəri tayfaların Albaniyaya yeni hücumu başlanır.
• Favsi Buzandlı onun masagetlərin (maskutların) çarı olduğunu qeyd edir, alban araşkilərinin qohumu olduğunu göstərir. Onun ordusu isə müxtəlif tayfalardan (hun, hox, işçbil, çibil və s.) ibarət idi. Bizansla aparılan uzun müddətli müharibələr sasanilərin hakimiyyətini zəiflətmişdir. Belə bir şəraitdə sasani imperiyasının ucqarlarında, o cümlədən Albaniyada müstəqillik meylləri xeyli güclənir.
• VI əsrin sonu VII əsrin əvvəllərində mehranilər sülaləsinin idarə etdiyi Girdiman knyazlığı güclənməyə başlayır. Onun torpaqları bəzi tədqiqatlarda göstərilir ki, Şəmkirçayın şərq qolu olan Girdimançayın hövzəsini əhatə edirdi.
• Əslində Q.Cəbiyevin tədqiqatları əsasında bu qənaətə gəlinib ki Girdiman Çarlığının ərazisi Şirvan torpağını- İsmayıllı və Ağsu rayonlarının ərazisini əhatə edir.