Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"

Ё106. Atomlarda elektronların müxtəlif hallarına 

uyğun elektron buludları 

 

Məlumdur ki, mərkəzi sahə yaxınlaşmasında atomda hər bir elektronun halı atom 

spin-orbitalı adlanan dalğa funksiyası ilə  təsvir olunur (Ё105). Atom spin-orbitalının 

(105.24) ifadəsinə dörd kvant ədədi daxildir və ona görə  də belə demək olar ki, 

elektronun atom daxilində halı bu kvant ədədləri ilə xarakterizə olunur, yəni həmin kvant 

ədədləri atomda elektronun özünü necə aparmasını xarakterizə edir. Ona görə  də 

atomlarda elektronların hallarını  təsvir etmək üçün onların kvant ədədlərindən istifadə 

olunur. Belə ki, mərkəzi sahə yaxınlaşmasında atomda elektronların halları ümumi 

şəkildə nl

m

 kimi işarə edilir.Bu zaman n baş və m maqnit kvant ədədləri rəqəmlə, l orbital 

kvant ədədi isə latın əlifbasının kiçik hərfləri ilə aşağıdakı kimi göstərilir (Ё99): 

 

l= 0, 1, 2, 3, 4, 5,… 

  

s 

p 

d 

f 

g 

h … 

Məsələn,  n=2 olduqda l=0,  m

l

=0 halı  2s

0

,  l=1,  m

l

=1,0,-1 halları isə, uyğun olaraq, 2p

1

, 

2p

0

, 2p

-1

 kimi işarə olunur. s hallar üçün l=0 və ona görə də həmişə m

l

=0 olduğundan bu 

halları işarə edərkən maqnit kvant ədədinin qiymətini yazmırlar: 1s,2s,3s,4s və s. 

Çox zaman atomlarda elektronların hallarını (və deməli, atom orbitallarını) işarə 

etmək üçün 2p

x

,2p

y

,2p

z

,3d

xy

,3d

xz

 və s. kimi simvollardan istifadə edilir. Bu işarələmənin 

mahiyyəti (98.37) və (76.23) ifadələrinə əsasən aydın olur. Belə ki, (76.23)-ə əsasən 

r

x

=

ϕ

θ

cos

sin

, 

r

y

=

ϕ

θ

sin

sin

,  

 

         (106.1) 

r

z

=

θ

cos

 

 

701

ifadələrini (98.37)-də nəzərə almaqla bucaqdan asılı hissəsi S

00

(

θ

,

ϕ

) funksiyası olan atom 

orbitalı ns kimi, bucaqdan asılı hissəsi S

11

(

θ

,

ϕ

) funksiyası olan atom orbitalı np

x

 kimi və 

s. işarə olunur. Burada n– uyğun baş kvant ədədidir, yəni məsələn, 1p-,1d

-

-,2d-,3f- və s. 

orbitallar ola bilməz. Deməli, atom orbitallarının işarələnməsi üçün yuxarıda göstərilən 

simvollar əslində l və m

l

 kvant ədədlərinin qiyməti ilə təyin olunur. s-, p-, d- və f-hallar 

üçün bu cür işarələmə qaydası 106.1 cədvəlində verilmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       Cədvəl 106.1 

l m

l

AO işarəsi 

l m

l

AO işarəsi 

0 0 

ns 

3 3 

(

)

x

y

x

nf

⋅

−

2

2

3

 

1 1 

np

x

3 2 

(

)

z

y

x

nf

⋅

−

2

2

 

1 -1 

np

y

3 1 

( )

x

z

nf

⋅

−1

2

 

1 0 

np

z

3 0 

( )

z

z

nf

⋅

−1

2

 

2 2 

2

2

y

x

nd

−

 

3 -1 

( )

y

z

nf

⋅

−1

2

 

2 1 

nd

xz

3 -2 

nf

xyz

2 -1 

nd

yz

3 -3 

(

)

y

y

x

nf

⋅

−

2

2

3

 

2 2 

nd

xy

 

 

 

 

Bor-Zommerfeld nəzəriyyəsinə görə elektron mərkəzi sahədə tamamilə müəyyən 

orbitlər üzrə  hərəkət edir. Kvant mexanikası  təsəvvürlərinə görə isə elektronun 

trayektoriyası anlayışı öz mənasını itirir və elektron atom daxilində istənilən nöqtədə ola 

bilər. Lakin elektronun müxtəlif oblastlarda olması ehtimalı müxtəlifdir. Müəyyən  t 

zaman anında elektronun dV  həcm elementində olması ehtimalı onun halını təsvir edən 

dalğa funksiyasının modulunun kvadratı ilə təyin olunur (Ё72). Bu, dalğa funksiyasının 

ehtimal  şəklində interpretasiyası adlanır. Bir çox hallarda isə dalğa funksiyasının digər, 

yəni elektron buludu şəklində interpretasiyasından istifadə edilməsi əyanilik baxımından 

daha əlverişli olur. 

Fərz edək ki, atom daxilində  hərəkət edən elektronun vəziyyətini müəyyən zaman 

anında dəqiq təyin edərək üçölçülü fəzada bir nöqtə ilə qeyd etmək mümkündür. Bu 

ölçməni çoxlu sayda aparsaq, nüvənin  ətrafında nöqtələr çoxluğu alarıq; elə bil ki, 

elektron nüvənin  ətrafında bulud kimi paylanmışdır (yayılmışdır). Elektron buludu 

anlayışı da məhz bununla əlaqədar olaraq meydana çıxır. Elektron buludunun sıxlığı hər 

yerdə eyni deyildir. Belə ki, elektron bəzi yerlərdə tez-tez, bəzi yerlərdə isə seyrək (gec-

gec) olur. Ona görə də aydındır ki, hər bir həcm elementində elektron buludunun sıxlığı 

elektronun həmin həcm elementində olması ehtimalı, yəni atom orbitalının modulunun 

kvadratı 

(

)

2

,

,

ϕ

θ

r

u

l

nlm

 ilə təyin olunacaqdır: 

dV

u

dW

l

l

nlm

nlm

2

~

. 

 

              (106.2) 

Burada dV=r

2

drsin

θ

d

θ

d

ϕ

–sferik koordinatlarda (Ё76) həcm elementidir. 

Qeyd edək ki, dalğa funksiyasının elektron buludu şəklində interpretasiyası onun 

ehtimal  şəklində interpretasiyasına nisbətən daha az ciddidiir. Lakin elektron buludu 

 

702 

anlayışı atom və molekulların bir sıra mühüm xassələrini, kimyəvi rabitələrin yaranması 

mexanizmini və s. əyani şəkildə izah etməyə imkan verir. 

Elektron buludunun paylanmasını qrafik təsvir etmək üçün müxtəlif üsullar vardır. 

Biz  əvvəlcə elektron buludunun radial paylanmasını, yəni elektron buludunun 

sıxlığının atomun nüvəsindən olan r  məsafəsindən asılılığını  nəzərdən keçirək. Bu 

məqsədlə (105.17), (105.18), (84.34) və (98.35) ifadələrini nəzərə almaqla (106.2) 

bərabərliyini 

θ

  və 

ϕ

 sferik bucaqları üzrə inteqrallayaq. Onda yalnız  r  məsafəsindən 

asılılıq qalır ki, bu asılılıq da R

nl

(r) funksiyası ilə təyin olunur: 

(

)

( )

dr

r

r

R

r

dW

r

dW

nl

nlm

nl

l

2

2

0

2

0

,

,

)

(

=

=

∫ ∫

π π

ϕ

θ

.             (106.3) 

Buradan elektron buludunun radial sıxlığı üçün 

( )

( )

( )

[

]

2

2

r

r

R

dr

r

dW

r

nl

nl

nl

=

=

ρ

   

      (106.4) 

ifadəsini alırıq. 

(106.4)-dən görünür ki, elektron buludunun sıxlığının radial paylanması qrafiklərini 

(bu qrafiklər adətən radial paylanma əyriləri adlanır) qurmaq üçün atom orbitalarının 

R

nl

(r) radial hissəsinin aşkar ifadəsi məlum olmalıdır. Bu isə yalnız hidrogenəbənzər 

atomlar üçün məlumdur /bax: (98.24) və (81.16)/. Ona görə  də yalnız hidrogenəbənzər 

atomlar üçün (106.4) funksiyasının qrafiklərini müxtəlif hallar üçün (98.27) ifadələrinə 

əsasən qurmaq olar. Hidrogen atomunun bəzi halları üçün radial paylanma əyriləri 98.2 

şəklində verilmişdir. Bu qrafiklərdən görünür ki, n baş kvant ədədi böyüdükcə atom 

orbitalına uyğun olan elektron buludunun ölçüsü də böyük olur. 0

≤r≤∞ intervalında 

hidrogenəbənzər atomlar üçün R

nl

(r) radial funksiyasının n-l-1 sayda düyün nöqtəsi (sıfra 

bərabər olan qiymətlərin sayı) vardır.  s–orbitallar üçün düyün nöqtəsi yoxdur, yəni 

atomun nüvəsində  (r=0) də  s–orbitalların radial hissəsi sıfırdan fərqlidir. Bu mühüm 

faktın maqnit rezonansı hadisəsi kimi müşahidə olunan nüvə və elektronlar arasında spin-

spin qarşılıqlı  təsirinə baxılarkən nəzərə alınması çox vacibdir. Bundan başqa 98.2 

qrafiklərindən görünür ki, n baş kvant ədədinin eyni qiymətinə uyğun olan hallar arasında 

l kvant ədədinin kiçik qiymətinə uyğun elektron buludunun sıxlığı nüvənin yaxınlığında 

daha böyük olur və həm də l-in kiçik qiymətlərində elektron buludunun baş maksimumu 

nüvədən daha uzaqda yerləşir. 

Elektron buludunun formasını  əsasən (105.18) həqiqi atom orbitalının bucaqlardan 

asılı hissəsi olan 

( )

ϕ

θ

,

l

lm

S

 sferik funksiyası  təyin edir. Belə ki, elektron buludunun 

sıxlığının bucaqlardan asılı olaraq paylanmasını müəyyən etmək üçün (106.2) ifadəsini r 

üzrə inteqrallamaq lazımdır: 

( )

(

)

( )

[

]

Ω

=

=

∫

∞

d

S

r

dW

dW

l

l

l

lm

nlm

lm

2

0

,

,

,

,

ϕ

θ

ϕ

θ

ϕ

θ

.           (106.5) 

Burada  d

Ω=sin

θ

d

θ

d

ϕ

 cisim bucağı elementidir. Onda elektron buludunun bucaq sıxlığı 

üçün 

( )

( )

( )

[

2

,

,

,

ϕ

θ

ϕ

θ

ϕ

θ

ρ

l

l

l

lm

lm

lm

S

d

dW

=

Ω

=

]

 

           (106.6) 

 

703

ifadəsini alırıq. Deməli, elektron buludunun bucaq sıxlığı (105.17) atom orbitalının sferik 

bucaqlardan asılı olan hissəsinin, yəni 

( )

ϕ

θ

,

l

lm

S

 həqiqi sferik funksiyasının kvadratı ilə 

təyin olunur. 

Elektron buludunun bucaq sıxlığının paylanmasını qrafik təsvir etmək üçün polyar 

diaqramlar üsulundan istifadə olunur. Polyar diaqramları qurmaq üçün atomun nüvəsində 

yerləşən koordinat başlanğıcından bütün istiqamətlərdə 

( )

[

]

2

,

ϕ

θ

l

lm

S

 funksiyasının qiyməti 

ilə mütənasib olan düz xətt parçaları keçirirlər. Bu düz xətt parçalarının ucları müəyyən 

səth əmələ gətirir ki, bu səthin də forması uyğun elektron buludunun formasını göstərir. 

Qeyd edək ki, 

( )

ϕ

θ

,

l

lm

S

 funksiyasını  R

nl

(r) radial funksiyasına vurmaqla polyar 

diaqramın qurulması elektron buludunun formasını  dəyişmir, yalnız onun həndəsi 

ölçülərinə təsir edir. 

Müxtəlif hallar üçün polyar diaqramların qurulmasına baxaq: 

1s halında  n=1,  l=0,  m

l

=0 olduğundan 

( )

const

S

=

=

π

ϕ

θ

4

1

,

00

 alırıq. Deməli, 1s 

halında polyar diaqram və deməli, elektron buludu radiusu 

( )

[

]

π

ϕ

θ

4

1

,

2

00

=

S

 olan sfera 

şəklində olacaqdır. Bu sferanın daxilində və xaricində də elektron buludu vardır. Özü də 

nüvədən sferanın səthinə doğru getdikcə elektron buludunun sıxlığı artır və sferanın 

kənarda isə bu sıxlıq tədricən azalır (bax: şəkil 98.2). 

2s halı üçün n=2,  l=0,  m

l

=0 olduğundan yuxarıdakı mülahizələrə  əsasən polyar 

diaqram, yəni elektron buludu yenə də sfera şəklində olmalıdır. Lakin bu sferanın radiusu 

1s haldakından böyükdür. Eyni qayda ilə göstərmək olar ki, bütün ns hallarda elektron 

buludu sfera şəklindədir və  n baş kvant ədədinin böyük qiymətləri üçün bu sferanın 

radiusu da böyük olur. 

2p

x

 halı üçün n=2, l=1, m

l

=1 olduğundan 

( )

r

x

S

π

ϕ

θ

π

ϕ

θ

4

3

cos

sin

4

3

,

11

=

=

 alınır 

ki, bu funksiya vasitəsilə qurulan polyar diaqram nüvədə yerləşən  0 koordinat 

başlanğıcına nəzərən simmetrik olmaqla 0

x

 koordinat oxu boyunca yönəlmiş qantel 

(sferik səkkiz) formasında olur. 2p

y

- və  2p

z

-hallara uyğun elektron buludları isə, uyğun 

olaraq, 0

y

 və 0

z

 koordinat oxları boyunca yönəlmiş qantel formasında alınır. 2p

x

-, 2p

y

- və 

2p

z

- atom orbitalları üçün düyün müstəviləri, uyğun olaraq zoy,  zox    zoy-dir, yəni bu 

müstəvini keçdikdə atom orbitalının işarəsi dəyişir. Elektron buludlarının fəzada 

yönəlməsi və atom orbitallarının işarəsi valentlik nəzəriyyəsində mühüm rol oynayır. 

Analoji üsulla d- və  f-atom orbitallarına uyğun olan elektron buludlarının formasını 

tapmaq olar. Lakin bu elektron buludları kifayət qədər mürəkkəb formaya malikdir və 

onların fəza təsvirinin verilməsi xeyli çətindir. Məsələn, beş  dənə  d-orbitaldan dördünə 

(

-dan başqa) uyğun gələn elektron buludları kvadratın künclərinə doğru yönəlmiş 

armud  şəkilli "ləçək"lər (dördləçəkli gül) formasındadır (burada fəza paylanmasından 

söhbət getdiyi üçün "ləçək" anlayışı  uğurlu deyildirsə  də,  əyani təsəvvür yarada bilir). 

–orbitalına uyğun gələn elektron buludu isə z–oxu boyunca yönəlmiş və ortası həlqə 

şəkilli kəmərlə əhatə olunmuş qantel formasındadır. 

2

z

d

2

z

d

 

704 

106.1 şəklində s–,p–,d– və f–hallar üçün elektron buludunun forması verilmişdir. Bu 

şəkli 106.1 cədvəli ilə müqayisə etmək məsləhət görülür. Atom orbitallarını  və onlara 

uyğun elektron buludlarını təsvir etmək üçün bir sıra üsullar vardır. Lakin təqribi olsa da, 

elektron buludunun formasını atom orbitalının bucaqdan asılı hissəsi ilə göstərmək 

əlverişlidir. 

Шякил 

Üç dənə p–orbitallar fəzada yalnız yönəlməsi ilə bir-birindən fərqləndiyi üçün fiziki 

mülahizələrə  əsasən aydındır ki, bu orbitallarla təsvir olunan halların enerjisi eyni 

olmalıdır. Bu həm də belə bir faktdan aydın olur ki, mərkəzi sahədə  hərəkət edən 

elektronun enerjisi m

l

 kvant ədədindən asılı deyildir /(105.19) radial tənliyinə  m

l

 kvant 

ədədi daxil deyil/. Lakin d–orbitallar haqqında ilk baxışdan bunu demək olmur. Belə ki, 

–orbital digər dörd dənə  d–orbitallardan fərqləndiyi üçün beş  dənə  d–orbitalın da 

əslində bir-birinə ekvivalent olması  dərhal görünmür. Ekvivalentlik dedikdə elektron 

üçün aparılan ixtiyari ölçmənin elektronun məhz hansı  d–orbitalda yerləşməsindən asılı 

olmaması başa düşülür (bu zaman koordinat oxlarının üçünün də  fəzada bir-birinə 

ekvivalent olması, yəni üstün istiqamətin olmaması şərti ödənməlidir). Qeyd edək ki, d–

orbitallar bir-birindən yalnız zahirən fərqlənirlər və onların beşi də bir-birinə 

ekvivalentdir. Doğrudan da, 

–orbital da digər dörd orbitalın forması kimi formaya 

malik olan, lakin bir-birindən xətti asılı olan iki dənə 

– və 

– orbitalın xətti 

kombinasiyası kimi göstərilə bilər. Çünki z

2

z

d

2

z

d

2

2

x

z

d

−

2

2

y

z

d

−

2

-x

2

+z

2

-y

2

=3z

2

-r

2

 funksiyasının da bucaq 

hissəsi 

–orbitalın bucaq hissəsi kimidir. 

2

z

d

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dalğa funksiyası  fəzanın bir hissəsində müsbət, digər 

hissəsində isə  mənfi işarəli ola bilər (məsələn,  p

x

–orbital  x oxu üzrə koordinat 

 

705

başlanğıcından sol tərəfdə  mənfi, sağ  tərəfdə isə müsbət işarəli funksiyadır). Lakin 

elektronun müşahidə olunan xassələri 

(

)

ϕ

θ

,

,

r

u

l

nlm

 funksiyasından deyil, onun kvadratına 

bərabər və  həmişə müsbət işarəli olan 

[

(

)

ϕ

θ

,

,

r

u

l

nlm

]

2

 /daha ümumi şəkildə 

(

)

(

)

ϕ

θ

ϕ

θ

,

,

 

,

,

r

u

r

u

l

l

nlm

nlm

∗

/ funksiyasından asılıdır. Bəs onda dalğa funksiyasının işarəsinin 

rolu nədən ibarətdir və ümumiyyətlə o, vacibdirmi? Bu suala cavab vermək üçün işıq 

dalğasının amplitudu ilə analogiyadan istifadə etmək məqsədə uyğundur. İşıq dalğasının 

da amplitudu müsbət və ya mənfi işarəli ola bilər. Lakin iki işıq dalğasının yalnız 

interferensiyası zamanı amplitudun işarəsi mühüm rol oynayır. Belə ki, interferensiya 

zamanı iki işıq dalğasının bir-birini gücləndirməsi və ya zəiflətməsi onların 

amplitudlarının işarəsindən asılı olur. Buna oxşar olaraq da, kimyəvi rabitənin 

nəzəriyyəsindən məlum olduğu kimi, hər bir atom orbitalının ayrılıqda işarəsi deyil, bir-

birini örtən atom orbitallarının işarələrinin məhz nisbəti mühüm rol oynayır. 

Nəhayət, bir məsələni də qeyd edək ki, çoxelektronlu atomlar üçün mərkəzi sahə 

yaxınlaşmasında meydana çıxan n, l və m

l

 kvant ədədləri atom daxilində elektronun fiziki 

parametrlərini və elektron buludunun həndəsi xüsusiyyətlərini müəyyən edirlər. Məhz 

buna görə də bu kvant ədədlərinin hər birini ayrıca nəzərdən keçirək. Əvvəlcədən qeyd 

edək ki, n,  l  və  m

l

 kvant ədədlərinin bir-birindən asılı olaraq aldığı qiymətlər 

hidrogenəbənzər atomlarda olduğu kimidir (Ё98). 

Baş kvant ədədi. Hidrogenəbənzər atomlarda elektronun enerjisi yalnız n kvant ədədi 

ilə təyin olunur və ona görə də n baş kvant ədədi adlanır. 

Çoxelektronlu atomlarda isə elektron təkcə nüvənin deyil, həm də digər elektronların 

yaratdığı sahədə hərəkət edir. Bunun nəticəsində isə elektronun enerjisi həm də l orbital 

kvant  ədədindən asılı olur. Belə ki, n baş kvant ədədinin verilmiş qiymətində  l orbital 

kvant ədədinin mümkün olan müxtəlif qiymətlərinə (l=0,1,2,…,n-1) elektronun müxtəlif 

enerjisi uyğun gəlir. Məhz buna görə  də deyirlər ki, çoxelektronlu atomlarda, 

hidrogenəbənzər atomlardan fərqli olaraq, hər bir elektronun enerjisi n  və  l kvant 

ədələrindən asılıdır. Deməli, mərkəzi sahə yaxınlaşmasında çoxelektronlu atomların 

enerji səviyyələri E

nl

 kimi işarə edilməlidir, yəni E

1s

, E

2s

, E

2p

, E

3s

, E

3p

, E

3d

 və s. 

Kvant mexanikası  təsəvvürlərinə görə elektron atom daxilində nüvədən ixtiyari 

məsafədə yerləşə bilər. Ona görə də atomda elektron buludunun (106.4) ilə təyin olunan 

ρ

nl

(r) radial paylanma sıxlığını bilərək elektronun nüvədən olan r

or

 orta məsafəsini 

hesablamaq olar: 

( )

( )

[

]

∫

∫

∞

∞

=

=

0

3

2

0

 

dr

r

r

R

rdr

r

r

nl

nl

op

ρ

. 

          (106.7) 

r

or

 kəmiyyəti atom orbitalının, yəni elektron buludunun ölçülərini xarakterizə edir. 

Hidrogenəbənzər atomlar üçün R

nl

(r) funksiyasının aşkar ifadəsi məlum olduğundan 

(106.7) inteqralını hesablamaq mümkündür və bu hesablama nəticəsində r

or

 üçün (98.65) 

ifadəsi alınır. Həmin ifadədən göründüyü kimi r

or

 kəmiyyəti n

2

 ilə mütənasibdir. Deməli, 

n baş kvant ədədi elektronun enerjisindən başqa, həm də atom orbitalının (elektron 

buludunun) ölçüsünü təyin edir, yəni baş kvant ədədi böyük olan elektron üçün atom 

orbitalının ölçüləri də böyük olur. 

Orbital kvant ədədi.  l kvant ədədi nüvə  ətrafında orbital hərəkət zamanı elektronun 

impuls momentini (84.36) düsturu ilə təyin etdiyindən orbital kvant ədədi adlanır. Orbital 

kvant ədədi elektronun impuls momentindən başqa, həm də elektron buludunun formasını 

 

706 

müəyyən edir. Belə ki, elektron buludu l=0 olduqda sfera, l=1 olduqda qantel, l=2 

olduqda dördləçəkli gül formasında olur. 

Maqnit kvant ədədi.  Məlumdur ki, impuls momenti vektorial kəmiyyətdir. Atomda 

elektronun orbital impuls momenti (84.36) düsturuna əsasən diskret qiymətlər aldığından 

onun fəzada istiqaməti də ixtiyari ola bilməz. Başqa sözlə, elektronun orbital impuls 

momenti müəyyən seçilmiş istiqamətlərdə yönələ bilər. Digər tərəfdən elektronun orbital 

impuls momentinin yalnız bir ox üzrə proyeksiyası  dəqiq təyin oluna bilər. Digər 

proyeksiyaların tapılması qeyri-müəyyənlik münasibətlərinə görə mümkün deyildir 

(Ё77). Atom fizikasında adətən üstün istiqamət olaraq xarici maqnit sahəsinin istiqaməti 

götürülür və z oxunu bu istiqamətdə yönəldirlər. m

l

 kvant ədədi elektronun orbital impuls 

momentinin xarici maqnit sahəsinin istiqaməti (üstün istiqamət) üzrə proyeksiyasını 

(84.6) ifadəsi ilə təyin etdiyindən maqnit kvant ədədi adlanır. 

Maqnit kvant ədədi  m

l

 elektronun orbital impuls momentinin üstün istiqamət üzrə 

proyeksiyasından başqa həm də atom orbitalının (elektron buludunun) fəzada yönəlməsini 

müəyyən edir. Belə ki, məsələn,  l=1 olduqda m

l

=1 qiymətində qantel 0

x

,  m

l

=-1 

qiymətində 0

y

 və m

l

=0 qiymətində isə 0

z

 oxu boyunca yönəlmiş olur. 

Spin kvant ədədi. Spin kvant ədədi  m

s

 elektronun spininin üstün istiqamət üzrə 

proyeksiyasını 

( )

s

z

s

m

M

h

=

 düsturu ilə təyin edir.