Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"
Download 18.1 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ё32. Mozli qanunu
|
Шякил 31.3. Rentgen spektrlərində K seriyası ən sadə quruluşa malikdir. O, üç xətdən ibarətdir: K α , K β və K γ . K α xətti ən uzun dalğalı və ən parlaq xətdir. O, aydın görünən dubletdir. Bu dubletin komponentləri və
kimi işarə edilir. Dalğa uzunluğuna və intensivliyinə görə K 1 α
2 α
β xətti K α xəttindən sonra dayanır. K β xətti də dubletdir, lakin bu dubletin xətləri bir-birinə o qədər yaxındır ki, onları heç də həmişə ayırmaq mümkün olmur. K γ isə K- seriyanın ən qısa dalğalı xəttidir. 31.2 şəklində göstərilmiş radiumun xarakteristik şüalanma spektri K-seriyasına misal ola bilər. Şəkildən görünür ki, bu seriya K α , K β və K γ
α xətti dubletdir, yəni bir-biri ilə müəyyən qanunla bağlı olan və çox yaxın yerləşmiş iki xətdən ibarətdir. Lakin cihazın
159 ayırdetmə qabiliyyəti kiçik olduğundan K α xəttinin bu "incə quruluşu" 31.1 şəklində görünmür. Qeyd edək ki, L-seriyasındakı xətlərin də sayı o qədər çox deyildir. Lakin L- seriyası K-seriyasına nisbətən mürəkkəb quruluşa malikdir. Rentgen spektrləri üçün enerji səviyyələri haqqında gələcəkdə (Ё122) bəhs edəcəyik.
Ё32. Mozli qanunu İngilis alimi Mozli 1913-cü ildə rentgen spektrindəki xətlərin ω tezliyi ilə bu xətləri buraxan elementin Z sıra nömrəsi arasında müəyyən asılılıq olduğunu tapmışdır. O, göstərmişdir ki, Rentgen spektrlərində K α , K β və L α xətlərinin tezliyini aşağıdakı düsturlarla ifadə etmək olar: ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ − − = 2 2 2 2 1 1 1 ) 1 (Z R K α ω
(32.1) ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ − − = 2 2 2 3 1 1 1 ) 1 (Z R K β ω
(32.2) ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ − − = 2 2 2 3 1 2 1 ) 75 , 0 (Z R L α ω (32.3) Burada R=2,07 ⋅10
16 rad/s – Ridberq sabitidir. Göründüyü kimi, (32.1)–(32.3) ifadələrini ümumi şəkildə aşağıdakı kimi yazmaq olar: ⎟⎟ ⎠ ⎞ ⎜⎜ ⎝ ⎛ − − = 2 2 2 1 2 1 1 ) ( n n Z R σ ω .
(32.4) Lakin çox zaman (32.4) əvəzinə Mozli qanununu ifadə edən aşağıdakı düsturdan istifadə edilir:
) ( σ ω − = Z c .
(32.5) Burada c və σ – müəyyən sabitlərdir. (32.5) düsturuna uyğun olaraq Mozli qanunu aşağıdakı kimi ifadə olunur: Rentgen spektrində hər bir xəttin tezliyinin kvadrat kökü Z sıra nömrəsinin xətti funksiyasıdır. K α və L α xətləri üçün ω kəmiyyətinin Z-dən asılılığı üçün təcrübi yolla qurulmuş qrafiklər 32.1 şəklində göstərilmişdir. Mozli qanununun təcrübədə necə dəqiq ödənməsi bu qrafiklərdən aydın görünür. Qeyd edək ki, Mozli qanunu rentgen spektrinin bütün seriyaları üçün spektral xətlərin tezliyinin kvadrat kökü ω ilə Z sıra nömrəsi arasında xətti asılılıq olduğunu müəyyən edir. Lakin çox diqqətlə baxdıqda məlum olur ki, K α xətti üçün qrafik heç də tamamilə düz xətt deyildir.
160 Mozli özünün kəşf etdiyi qanunun sadə izahını da vermişdir. O, müəyyən etmişdir ki, (32.4) düsturu ilə təyin olunan tezliyə malik xətlər yükü (Z- σ )e olan nüvənin yaratdığı mərkəzi sahədə hərəkət edən elektronun n 2
nömrəli enerji səviyyəsindən n 1 nömrəli enerji səviyyəsinə keçidi zamanı buraxılan xətlərlə üst-üstə düşür. Burada σ –
ekranlaşma sabitidir və onun mənası aşağıdakı mülahizədən aydın olur: rentgen şüaları buraxılarkən keçidlər edən hər bir elektrona nüvənin göstərdiyi cazibə təsiri digər elektronlar tərəfindən müəyyən qədər zəiflədilir, yəni ekranlaşdırılır. Bu ekranlaşdırıcı təsiri nəzərə almaq üçün də
σ kəmiyyəti çıxılmalıdır. Qeyd edək ki, (32.4) düsturunda nəzərdə tutulur ki, ekranlaşma sabiti σ hər
iki term üçün eynidir. Əslində isə, məsələn, K-term üçün ekranlaşma L-term üçün ekranlaşmadan azdır. Çünki L-layda yerləşən elektronu K-laydakı iki elektrondan başqa
elektronlar da ekranlayır. Lakin K-laydakı hər bir elektronu yalnız bir dənə digər elektron ekranlayır. Ona görə də (32.4) düsturunu daha dəqiq olaraq aşağıdakı kimi yazmaq lazımdır: (рад/с) 1/2
0 2 0
4 0 6 0
8 0 Z 2 · 1 0
9 8 · 1 0
9 6 · 1 0
9 4 · 1 0
9 К -с ер ий а (К α
L-с ери йа (L α
, ω
⎥ ⎦ ⎤ ⎢ ⎣ ⎡ − − − = 2 2 2 2 2 1 2 1 ) ( ) ( n Z n Z R σ σ ω .
(32.6) Mozli qanunu rentgen spektrindəki xətlərin təcrübədə ölçülmüş λ dalğa uzunluğuna əsasən ( ω =2 π c/ λ ) verilmiş elementin Z sıra nömrəsini dəqiq təyin etməyə imkan verir. Məhz buna görə də həmin qanun Mendeleyev cədvəlində elementlərin düzgün yerləşdirilməsi üçün böyük rol oynamışdır. Dövrü sistemdə elementlərin atom çəkilərinə və kimyəvi xassələrinə görə yerləşdirilməsinin heç də bütün hallarda tam inamla aparılmadığını nəzərə alsaq, Mozli qanununun böyük əhəmiyyəti daha da aydın olar. O dövrdə kəşf olunmamış elementlərə uyğun olan yerlər Mendeleyev cədvəlində boş qalmışdı. Z=58-dən Z=71-ə qədər yerləri nadir torpaq elementləri (lantanoidlər) tuturdu. Bu elementlərin kimyəvi xassələri bir- birinə çox yaxın və bəzi hallarda atom çəkiləri çox da dəqiq məlum olmadığından onların sıra nömrəsi üzrə düzgün ardıcıllıqla yerləşdirilmiş olması şübhə doğururdu. Mozli qanunu bütün bu çətinlikləri aradan qaldırdı. Mozli tam dəqiqliklə göstərdi ki, hidrogenlə uran arasında sıra nömrələri fərqli olan müxtəlif növ atomların dəqiq sayı 92 olmalıdır. Bununla da, o, hələlik kəşf edilməmiş elementlərin dəqiq sayını göstərmiş oldu. Bundan başqa, Mozli, Mendeleyevin atom çəkilərinin qiymətinə uyğun ardıcıllıqla düzmədiyi elementlərin (Co–Ni, Ar–K, Te–J) düzgün yerləşdirilmiş olmasına şübhələri də aradan qaldırdı. Beləliklə də Mozli qanunu ilk dəfə olaraq sübut etdi ki, elementin kimyəvi fərdiliyini atom çəkisi deyil, onun Mendeleyev cədvəlindəki Z sıra nömrəsi təyin edir. İzotopların kəşf edilməsi bu nəticəni təsdiq etdi.
161 Nəhayət qeyd edək ki, Mozli qanununda rentgen şüalarına xas olan və Ё31-də göstərdiyimiz bir xüsusiyyət də çox aydın şəkildə ifadə olunmuşdur: bu xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, atomun Z sıra nömrəsi dəyişdikcə rentgen spektrləri də monoton dəyişir (şəkil 31.3). Lakin atomların bir çox xassələri, məsələn, valentliyi, xüsusi həcmi, optik spektrləri və s. Z-in dəyişməsinə görə periodik dəyişir. Bu fərq isə Ё31-də qeyd etdiyimiz kimi, onunla əlaqədardır ki, rentgen spektrləri atomun daxili elektron təbəqələri arasında baş verən keçidlər nəticəsində alınır və görünür ki, müxtəlif atomlarda nüvəyə yaxın oblastlar eyni quruluşa, xarici elektron təbəqələri isə periodik olaraq dəyişən quruluşa malikdir.
Ё33. Rentgen şüalarının udulması Rentgen şüalarının əsas xüsusiyyətlərindən biri, onların adi işıq üçün qeyri-şəffaf olan maddələrdən keçməsidir. Rentgen özü tədqiq olunan maddənin arxasında flüoressensiyaedici ekran yerləşdirməklə bu şüaların həmin xassəsini ətraflı tədqiq etmişdi. Təcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, rentgen şüaları özünəməxsus udulma qanununa malikdir və onların maddədə udulması, bu maddənin optik xassələrindən asılı deyildir. Məsələn, işıq üçün qeyri-şəffaf olan qara kağız və ya kartondan keçərkən rentgen şüalarının udulması çox az olduğu halda, işıq üçün rəngsiz və şəffaf olan həmin qalınlıqda qurğuşunlu şüşədə onların udulması çoxdur. Belə şüşənin müəyyən qalınlığında onun üzərinə düşən rentgen şüaları praktik olaraq tam udulur. Məhz buna görə də bu şüşələrdən rentgen qurğuları ilə işləyən adamları şüalanmadan qorumaq üçün istifadə edilir. Rentgen müəyyən etmişdi ki, sıxlığı böyük olan maddələrdə rentgen şüaları daha çox udulur. Məsələn, qurğuşun lövhədə bu şüaların udulması, həmin qalınlıqda alüminium lövhədə udulmaya nisbətən xeyli çoxdur. Belə ki, adi işıq üçün qeyri-şəffaf olan nazik alüminium vərəqlər texniki rentgen borularında (sürətləndirici gərginlik ~100 kV) alınan şüalar üçün demək olar ki, tamamilə şəffafdır. Ümumiyyətlə isə, tərkibində ağır elementlər olan birləşmələr rentgen şüalarını daha yaxşı udur. Öz tədqiqatlarında Rentgen həm də müşahidə etdi ki, rentgen şüalarının eyni bir maddə tərəfindən udulması bu şüaların alınma şərtindən asılı olaraq müxtəlif cür olur. Çox udulan rentgen şüaları yumşaq, az udulan rentgen şüaları isə sərt rentgen şüaları adlandırılır. Beləliklə, şüaların maddənin içinə nüfuz etmək qabiliyyəti onların sərtlik dərəcəsini xarakterizə edir. Ümumiyyətlə isə, rentgen şüalarının sərtliyini onların hər hansı müəyyən maddə (məsələn, alüminiumda) udulması qabiliyyətinə əsasən müqayisə edirlər. Selektiv (seçmə) udulma hallarından başqa, daha sərt şüalar digər bütün maddələrdə az udulacaqdır. Tibbdə və texnikada rentgen şüalarının tətbiqi, onların, bu paraqrafda tanış olacağımız udulma qanunlarına əsaslanmışdır. Rentgen şüalarının paralel dəstəsi maddənin müəyyən qatından keçdikdə zəifləyir, yəni dəstənin intensivliyi azalır. Bu zəifləmə bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənən iki prosesin, yəni səpilmənin və udulmanın nəticəsində baş verir. Səpilmə nəticəsində zəifləmə onunla əlaqədardır ki, şüaların bir hissəsi kənara meyl edərək dəstədən çıxır (şəkil 33.1). Bu hadisə işığın tutqun (bulanıq) mühitdən keçdikdə səpilməsinə tam oxşardır. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, işıq üçün mühitin tutqunluğu bu
162
mühitdə, sındırma əmsalı onun sındırma əmsalından fərqli olan kifayət qədər iri hissəciklərin asılı halda olması nəticəsində yarandığı halda, rentgen şüalarının dalğa uzunluğunun kiçik olması sayəsində, işıq üçün şəffaf olan ixtiyari mühit bu şüalar üçün "tutqun" olur. Çünki bu halda səpici mərkəzlər maddənin (mühitin) atom və molekulları olur. Buna oxşar molekulyar səpilmə işıq üçün də müşahidə olunur. Lakin işıq üçün bu, çox zəif effekt olur. Bunu aşağıdakı müqayisədən də görmək olar. Qalınlığı 1 km olan təmiz su qatından keçərkən paralel işıq dəstəsi səpilmə nəticəsində e ≈ 2,7 dəfə zəiflədiyi halda (e – natural loqarifmin əsasıdır), paralel rentgen şüaları dəstəsi yalnız səpilmə nəticəsində (udulma nəzərə alınmır) 5 sm qalınlıqda olan təmiz su qatından keçərkən e dəfə zəifləyir. İşığın molekulyar səpilməsinin asanlıqla müşahidə olunması üçün mühitdə külli miqdarda lokal sıxlaşma və seyrəkləşmələr (sıxlığın fluktuasiyaları) yaranmalıdır. Belə hal, hər bir maddə üçün, məsələn, onun böhran temperaturunun yaxın ətrafında müşahidə olunur ki, buna da böhran opalessensiyası deyilir. J 0 J Шякил Udulma (və ya absorbsiya) nəticəsində dəstənin zəifləməsi ondan irəli gəlir ki, rentgen şüalarının enerjisinin bir hissəsi maddədə həqiqi udulmaya məruz qalır, yəni son nəticədə istiliyə çevrilir. Əvvəlcə udulma prosesini nəzərdən keçirək. Paralel rentgen şüaları dəstəsi monoxromatikdirsə, yəni eyni dalğa uzunluğuna malik olan şüalardan ibarətdirsə, qalınlığı dx olan sonsuz nazik təbəqədə (qatda) onun zəifləməsi –
dJ =
µ J dx
(33.1) kimi sadə qanunla ifadə oluna bilər. Burada J – təbəqənin üzərinə düşən dəstənin intensivliyi, µ
dx J dJ µ − =
kimi yazaraq inteqrallasaq J =
const ⋅e - µ⋅
(33.2) alarıq. x=0 olduqda intensivliyin J 0 olduğunu qəbul etsək, (33.2) ifadəsində const=J 0 yaza
bilərik. Beləliklə, rentgen şüalarının sonlu x=d qalınlıqlı təbəqədə udulma qanunu J =
J 0 ⋅e - µ
(33.3) kimi olar. Burada J 0 –udan maddənin üzərinə düşən, J isə udulmadan sonra rentgen şüalarının intensivliyi, d – uducu qatın qalınlığı, µ
udulma əmsalıdır. Üstlü funksiyanın µ
µ udulma
əmsalının vahidi sm -1 olar. Qeyd edək ki, rentgen şüalarının intensivliyinin onlar metallarda udularkən ayrılan istilik miqdarına görə təyin edilməsi prinsipcə ən optimal, lakin praktik cəhətdən ən çətin (Ё30) üsuldur. Ona görə də rentgen şüalarının intensivliyini bu şüaların müşahidə oluna bilən digər təsirlərinə əsasən təyin edirlər. Belə ki, rentgen şüalarının yaratdığı flüoressensiyanın intensivliyinə, onların təsiri altında baş verən fotokimyəvi reaksiyanın,
163 xüsusi halda isə fotoqrafik lövhənin qaralmasının sürətinə və ionlaşma cərəyanının şiddətinə əsasən də rentgen şüalarının intensivliyini təyin etmək olar. Bu üsullar içərisində ionlaşma üsulu daha ətaflı öyrənilmişdir. İonlaşma üsulundan istifadə etdikdə çalışırlar ki, rentgen şüaları qalın qaz qatı və ya ağır atomlu qaz doldurulmuş ionlaşma kamerasında tam udulsun. Hal-hazırda quruluş analizi üçün istifadə olunan stadart rentgen qurğularında adətən Heyger sayğacından (Ё11) istifadə olunur. (33.3) düsturundan görünür ki, şüaların intensivliyini e = 2,718 dəfə azaldan təbəqənin qalınlığı d 0 olarsa, µ =1/d 0 alınır. Rentgen şüalarının sərtliyini bəzən müəyyən maddənin (adətən alüminiumun) bu şüaların intensivliyini iki dəfə azaldan qatının D qalınlığı ilə xarakterizə edirlər. Bu D qalınlığı ilə µ və d 0 arasında aşağıdakı sadə əlaqə vardır. 0 693 , 0 693 , 0 2 ln d D = = = µ µ (33.4) Şüaların intensivliyini iki dəfə azaldan maddə qatının qalınlığı yarımqaranlıq adlanır və 2 1 d işarə edilir. Rentgen şüalarının sərtliyi geniş intervalda dəyişir. Belə ki, alüminiumda D kəmiyyətinin 0,0006-dan 6 sm-ə qədər, yəni 10000 dəfə dəyişməsinə uyğun olan rentgen şüalarından istifadə olunur. Rentgen borusundan bircins olmayan rentgen şüalarının, yəni müxtəlif sərtliyə malik olan şüalar "qarışığının" çıxması sayəsində bu şüaların udulma qabiliyyətinin və onların sərtliyinin qiymətləndirilməsi çətinləşir. Lakin rentgen şüalarını müəyyən uducu maddədən buraxdıqda nisbətən yumşaq şüalar udulur və nəticədə xeyli dərəcədə bircins olan şüa dəstəsi alınır. Bu, rentgen şüalarının filtrasiyası (süzülməsi) adlanır. Rentgenin özü rentgen şüalarının sərtliyi anlayışını daxil edərək göstərmişdi ki, bu sərtlik borunun iş rejimi ilə təyin olunur. Belə ki, elektronları sürətləndirmək üçün anod və katod arasında yaradılmış potensiallar fərqi, yəni anodu bombardman edən elektronların sürəti böyük olduqca rentgen şüaları daha sərt olur. Deməli, qızdırılan katoda malik olan eyni bir rentgen borusu yaradılan sürətləndirici potensiallar fərqi ilə təyin olunan istənilən sərtliyə malik rentgen şüaları almaq üçün istifadə oluna bilər. Bu borularda potensiallar fərqinin artması ilə rentgen şüalarının sərtliyi sürətlə artır. Təcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, idarə oluna bilən rentgen borularında alınmış rentgen şüalarının udulma əmsalı µ anod və katod arasında yaradılmış u potensiallar fərqinin kubu ilə təqribən tərs mütənasibdir: µ
∼ 1/u 3
(33.5) Müəyyən maddə qatından keçərkən paralel rentgen şüaları dəstəsinin zəifləməsi həm həqiqi udulmanın və həm də səpilmənin nəticəsi olduğundan (33.3) düsturundakı µ
τ həqiqi udma əmsalı ilə σ səpilmə əmsalının cəminə bərabər olar: µ = τ
σ
(33.6) τ və σ əmsalları və deməli, µ əmsalı da maddənin kütləsi ilə mütənasibdir. Ona görə də "kütlə əmsallarından", yəni µ / ρ , τ / ρ və σ / ρ kəmiyyətlərindən istifadə etmək əlverişli olur. Burada ρ – uducu maddənin sıxlığıdır. Zəifləmə, həqiqi udulma və səpilmə kütlə əmsallarından istifadə edilməsinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bu zaman uducu maddənin sıxlığı nəzərə alınır.
164
Aydındır ki, (33.3) düsturunu d e J J ρ ρ µ ⋅ − =
0
(33.7) kimi yazmaq olar. Burada ρ
2 olan sütundakı maddənin kütləsinə bərabərdir və µ / ρ -nun ölçü vahidi sm 2 /q-dır. ρ d=1 olduqda (33.7)-dən ρ µ − = e J J 0 alınır; buradan da görünür ki, µ / ρ kəmiyyəti hər kvadrat santimetrində 1 q maddə olan təbəqədə rentgen şüalarının zəifləməsini xarakterizə edir. Nəzəri hesablamalar üçün atom əmsalları adlanan µ
, τ
və σ
kəmiyyətlərindən istifadə etmək daha əlverişli olur. Müəyyən element üçün bu əmsalları tapmaq üçün µ /
, τ / ρ və
σ / ρ kəmiyyətlərini ("kütlə əmsallarını") atomun m 0 mütləq kütləsinə, yəni həmin elementin M atom kütləsinin N A Avoqadro ədədinə olan nisbətinə vurmaq lazımdır: A a N M ⋅ = ρ µ µ , A a N M ⋅ = ρ τ τ , A a N M ⋅ = ρ σ σ . (33.8) Beləliklə, məsələn, µ
atom əmsalı hər kvadrat santimetrində 1 atom olan təbəqədə zəifləməni xarakterizə edir. (33.8) ifadələrindən görünür ki, µ
, τ a və
σ a atom əmsallarının ölçü vahidi sm 2 -dir. Ona görə də bu əmsalları rentgen şüalarının, uyğun olaraq, zəifləməsi, həqiqi udulması və səpilməsi üçün atomun effektiv kəsiyi də adlandırmaq olar.
τ a atom udulma əmsalı üçün empirik yolla tapılmış və kifayət qədər yaxşı ödənən aşağıdakı düstur məlumdur: τ
=cZ
λ 3
(33.9) Burada c – müəyyən sabit, Z – elementin sıra nömrəsi və λ – dalğa uzunluğudur. Ona görə də (33.8) və (33.9) düsturlarına əsasən həqiqi udulmanın kütlə əmsalı üçün aşağıdakı ifadə alınır: 3 4
τ ρ τ Z M cN M N A A a = = (33.10) və ya c ′=cN A işarə etsək 3 4
λ ρ τ Z M c =
(33.11) (33.10) və (33.11) düsturlarından görünür ki, elementin Z sıra nömrəsi artdıqca müəyyən dalğa uzunluğuna malik olan şüaların udulması Z 4 ilə düz mütənasib olaraq kəskin artır. Rentgen şüalarının udulmasının digər mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu udulma sırf atom xassəsidir və ona görə də udulmanın molekul əmsalı molekulun tərkibinə daxil olan kimyəvi elementlərin atom udulma əmsallarının additiv cəminə bərabərdir. Məhz buna görə də təbiətdə mövcud olan sonsuz sayda müxtəlif kimyəvi birləşmələr üçün molekul udulma əmsallarını hesablamaq üçün elementlərin atom udulma əmsallarını bilmək kifayətdir. (33.10) və (33.11) düsturları və rentgen şüalarının udulmasının additiv olması bu şüaların "rentgenə salma"da istifadə olunmasının əsasını təşkil edir. Məsələn, insan
165 bədənində sümüyün və ətin udma əmsallarını müqayisə edək. Sümüyün tərkibini əsasən Ca 3 (PO 4 ) 2 birləşməsi, yəni kalsium fosfat təşkil edir; ətin şüa udması isə əsasən onun tərkibinə daxil olan suyun (H 2 O) hesabına olur. Ca, P, O və H atomlarının sıra nömrəsi, uyğun olaraq, 20, 15, 8 və 1 olduğundan (33.9) düsturuna əsasən Ca 3 (PO 4 ) 2 və H 2 O maddələrinin udma əmsallarının nisbəti üçün 150
8 8 15 2 2 5 3 8 1 1 2 8 8 15 2 20 3 4 4 4 4 4 4 4 = + ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ + ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ ≈ ⋅ + ⋅ ⋅ + ⋅ + ⋅ alınır. Deməli, sümüyün udma əmsalı ətin udma əmsalından ~150 dəfə böyükdür. Praktik məqsədlər üçün kütlə əmsallarının nisbətini bilmək daha vacibdir. Əgər baxılan hal üçün (33.10) düsturunu tətbiq etsək, bu maddələrin kütlə əmsallarının nisbəti üçün ~68 alınır. Bu isə rentgenoqramlarda sümüyün xəyalının nə üçün kəskin alındığını tam izah edir. (33.10) və (33.11) düsturlarından həm də görünür ki, dalğa uzunluğu böyüdükcə rentgen şüaları daha çox udulmalıdır. Əksinə, dalğa uzunluğu kiçik olduqca rentgen şüalarının nüfuzetmə qabiliyyəti böyük olur, yəni onların sərtliyi böyük olur. Əgər absis oxu üzərində λ dalğa uzunluğunu, ordinat oxu üzərində isə 3 ρ τ
kəmiyyətini göstərməklə (33.10) və ya (33.11) düsturuna görə qrafik qursaq, verilmiş element üçün bu qrafik düz xətt olar (şəkil 33.2). Lakin dalğa uzunluğunun müəyyən bir qiymətində udulma kəskin sıçrayışla azalır və sonra yenidən xətti qanunla dəyişir. 33.2 şəklindən görünür ki, mis üçün bu sıçrayış λ =1,3785 Å, gümüş üçün isə λ =0,485 Å qiymətində müşahidə olunur. Bu böhran dalğa uzunluqları aşağıdakı mənaya malikdir. Hər hansı bir elementi (məsələn, Cu və ya Ag) dalğa uzunluğu getdikcə kiçilən monoxromatik rentgen şüaları ilə şüalandırsaq, həyəcanlandıran (düşən) rentgen şüalarının dalğa uzunluğunun müəyyən qiymətində element flüoressensiya şüalanması şəklində özünün xarakteristik şüalanmasını buraxmağa başlayır. Udulmanın sıçrayışa uğradığı böhran dalğa uzunluğu, verilmiş dalğa uzunluqlu xarakteristik flüoressensiya şüalanmasını yaratmaq (həyəcanlandırmaq) üçün lazım olan böhran dalğa uzunluğu ilə üst-üstə düşür. Udulma sıçrayışının meydana çıxması (33.9) və (33.10) düsturlarında c sabitinin böhran dalğa uzunluğundan kiçik və böyük dalğa uzunluqlarında (bu və digər tərəfdə) müxtəlif qiymət alması ilə nəzərə alınmışdır. 1 2
4 5 6 7 0 0 ,2 0 ,4 0 ,6
0 ,8 1 ,0
1 ,2 1 ,4
1 ,6 1 ,8
2 ,0 -λ = 0, 485
-λ =1 ,3 78 AgK
α CuK
α 3 1 ⎟⎟ ⎠ ⎞ ⎜⎜ ⎝ ⎛ ρ τ
Download 18.1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|