Development of pedagogical technologies in modern sciences international scientific-online conference 60 qashqadaryo viloyati balandlik mintaqalari

DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN 
MODERN SCIENCES
 
International scientific-online conference 
62 
yonbagʻirda adir (togʻ quruq dasht) mintaqasi shakllangan boʻlsa, ayni shu 
balandlikdagi shimoliy yonbagʻirda togʻ (togʻ-oʻrmon- dasht) balandlik mintaqasi 
shakllanganligini yaqqol koʻrishimiz mumkin. Yonbagʻir ekspozitsiyasining 
vujudga kelishida togʻ va tepalik yonbagʻirlarining ufq tomonlari quyosh nurlari 
tushadigan tomonga nisbatan joylashuvidir. Masalan: yonbagʻir shimol yoki 
janub tomonga yoʻnalgan boʻlishiga qarab, shimoliy yoki janubiy ekspozitsiya 
boʻlishi mumkin. Biz Qashqadaryo viloyati balandlik mintaqalanishini oʻrganar 
ekanmiz, balandlik mintaqalarini kenglik zonalligi tomon almashinishining 
guvohi boʻlamiz. Oʻzbekiston hududi balandlik mintaqalarini atroflicha 
oʻrgangan professor K.Z.Zokirov tomonidan Oʻzbekiston hududida shakllangan 4 
tip balandlik mintaqalari: choʻl, adir, togʻ va yaylov mintaqalarini ajratgan. 
Qashqadaryo havzasining balandlik mintaqalari ushbu qonuniyat asosida 
oʻrganilib, quyi choʻl zonasidan boshlanib yaylov (Alp oʻtloqlargacha) qonuniy 
oʻzgarib boradi. 
Choʻl balandlik mintaqasi - balandlik viloyat hududining mutlaq balandligi 400-
500 m gacha boʻlgan hududlarni oʻz ichiga qamrab oladi. Bu zona 2 qismdan: 
quyi choʻl va yuqori choʻl zonalaridan iborat. Quyi choʻl zonasi 0-200 m mutlaq 
balandlikda joylashgan boʻlsa, yuqori choʻl zonasi 200-500 m balandlikkacha 
davom etadi. Yuqori choʻl zonasi quyi choʻl zonasining togʻlariga yaqinligi va shu 
sababli yogʻinning biroz koʻpligi, och tusli boʻz tuproqlari, efemer oʻsimliklari 
bilan ajralib turadi. Yuqori choʻl zonasi tabiatiga koʻra kenglik zonalari bilan 
balandlik mintaqalari orasidagi oʻtkinchi zona ham hisoblanadi. Quyi choʻl 
zonasiga xos landshaft tiplari xususiyatlarini: Sandiqli choʻli, Toshloqqum, 
Uchqum qumliklarida, yuqori choʻl zonasi landshftlarini Qarshi choʻli, Qarnob 
choʻli, Dengizkoʻl va Devxona platolarida koʻrishimiz mumkin. Havzada yogʻin 
miqdori 250 mm dan kam boʻlgan hududlarda haqiqiy choʻllar, 250-400 mm 
orasida yogʻin yogʻadigan hududlar yarim choʻl yoki dasht mintaqasi zonalarini 
hosil qiladi. Choʻl mintaqasining asosiy relyef shakllari: qumli tekisliklar, 
qumtepalar, shoʻr-botqoq taqirlar, platolar va keng qum massivlari tashkil etadi. 
Qashqadaryo viloyatida Qoʻngʻirtov, Kosontogʻ, Maymanoqtov, Aloviddin, 
Doʼltalitov, Qoraqir, Saksondara kabi qirlar; shu bilan birga platosimon va oddiy 
qirlar (Saritosh-Jarqoq, Oqjar, Azkamar, Setalantepa, Buyerman va boshqalar) 
vujudga kelgan. Hosil boʻlishiga koʻra bu massivlar choʻl mintaqasi zonasining 
davomi hisoblanadi. Choʻl mintaqasiga xos boʻlgan xususiyatlar: yogʻin miqdori 
nisbatan kamligi, qumli barxan relyef shakllari keng tarqalgan, kamyob turli 
oʻsimlik va hayvonot dunyosida yaqqol ifodalanadi. 

---