Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

ramon), personaj (yoki qahramon), ikkinchi darajali perso- 
nay'lar va epizodikpersonajlar tarzida bir-biridan farqlanadi. 
Bu jihatdan, masalan, «O'tkan kunlar»da Otabek - bosh 
personaj, Kumush, Yusufbek hoji, Homid va Zaynablar -
personaj, Qutidor, 0 ‘zbek oyim, Hasanali va Usta Alim -
ikkinchi darajali personajlar, qolganlari esa epizodik per­
sonajlar sifatida tasniflanishi mumkin. Albatta, bu tarzda 
tasniflash barcha epik asarlar uchun universal bo'lolmay- 
di, bas, hikoya yoki qissa personajlarini xuddi shu yo'sin 
to'rt pog'onali tabaqalashga urinish o'rinsiz. Hatto bittagina 
epizod qalamga olingan hikoya personajlarining maqomi 
bir xil - tabaqalashtirishning umuman imkoni yo'q (mas., 
Cho'lpon «Taraqqiy»; S.Ahmad «Qoplon»).
186

---

Katta epik asarlar personajlar sistemasining element- 
lari, odatda, mikrosistema (komponent)larga birlashadi. 
Markazida personajlardan biri turuvchi bu mikrosistemalar 
badiiy voqelikning to'laqonli bo'lishini ta’minlash, syujetni 
rivojlantirish, muayyan mazmunni shakllantirish va ifoda­
lash kabi maqsadlarga xizmat qiladi. Masalan, «O'tkan 
kunlar»dagi Homid mikrosistemasi Mutal, Sodiq va Jan- 
natni o'z ichiga olib, syujetni harakatlantirishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Yoki Homidning tarafkashi bo'lmish 
qo'rboshi bilan Otabek vositasida roman voqeligiga olib 
kirilgan O'tabboy qushbegi, Musulmonqul va Xudoyorxon 
yana bitta mikrosistemani tashkil qiladi. Ushbu mikrosiste­
ma markazida dastlab Musulmonqul turadi va u Yusuf- 
bek hoji, Azizbek va unga sodiqlik ontini ichgan «shahar 
xalqi»dan tarkiblanuvchi mikrosistema bilan ziddiyat hosil 
qiladi. Ayni ziddiyat ijtimoiy-tarixiy syujet chizig'l voqeala- 
rini harakatlantiradiki, oqibatda markaziga Xudoyorxon 
chiqqan birinchi mikrosistema ikkinchisini barbod etib, 
uning o'rniga chiqqan yangi mikrosistema - qipchoqqa 
qarshi til biriktirgan Toshkent a’yonlarini o'ziga singdirib 
yuboradi. Ya’ni qipchoq qirg'ini shuning natijasidir.
Ko'rinadiki, mikrosistemadagi holat barqaror emas, 
muttasil o'zgarib turadi: uning elementlari orasidagi o'zaro 
munosabat ham, biron-bir elementining boshqa mikrosiste­
malar bilan munosabati ham o'zgarishga sabab bo'lavera- 
di. Mikrosistemada muayyan vaqt davomida saqlanuv- 
chi holat mohiyatan dramatik asardagi ko'rinish kabidir. 
Ma’lumki, ko'rinish sahna epizodida ayni paytda mavjud 
ishtirokchilar tarkibi bilan belgilanadi, ya’ni personajlardan 
birining sahnadan ketishi yo boshqasining qo'shilishi bilan 
yangi ko'rinish boshlanadi. Dramatik asarda syujet haraka- 
ti epizodlar almashishida namoyon bo'lganidek, katta epik 
asarlarda voqealar rivoji va yechimga intilishi mikrosiste- 
malardagi o'zgarishlarda ko'zga tashlanadi. Shu jihatdan
187

---

qaralsa, mikrosistemaning syujet situatsiyasi tushunchasi 
bilan uzviy bog'liqligi ayon bo'ladi.
Tizimdagi personajlar orasida turli-tuman munosabat- 
lar mavjud. Deylik, ayrim personajlar bajarayotgan vazifa 
badiiy detal darajasida. Masalan, bir qarashda To'ybeka 
obrazi o'quvchining qutidor xonadoni, undagi turmush tar- 
zini jonli tasavvur qilishiga, do'kondor Ali esa Otabekning 
sevgilisi hijronida o'tkazgan kunlari haqidagi tasavvurni 
to'ldirishga xizmat qiladi, xolos. Ya’ni ikkala holda ham per­
sonajlar zimmasidagi vazifani boshqa biron-bir detal ham 
muvaffaqiyat bilan bajaraverishi mumkindek. Ayni chog'da, 
kundalik turmush manzarasida birchizgi bo'lish («to'ldiruv- 
chiiik») bilan birga ularning birinchisi Kumush, ikkinchisi 
esa Otabek ruhiy holatini anglatishga ham xizmat qiladi. 
Yoki syujet nuqtayi nazaridan qaralsa, Xushro'y Zaynab- 
ning «ko'zini ochadi» va bu bilan syujet voqealarining 
ma’lum yo‘nalishda rivojlanishiga zamin hozirlaydi. Biroq 
kompozitsiya nuqtayi nazaridan qaralsa, uning bundan-da 
muhim funksiyalari borligi ko'riladi. Personajlar tizimida 
Xushro'yning Zaynabga zidlangani (kontrast), Kumush bi­
lan esa yonma-yon qo'yilgani (sopostavleniye) ularni kom­
pozitsion tafakkur unsuriga, muallifning qarashi, bahosini 
ifodalash vositasiga aylantiradi. Zero, ayni munosabatlar- 
ning birinchisi «Zaynab tabiatan emas, sharoit taqozosi 
bilan qotila», ikkinchisi esa «Toshkentga kelgan Kumush- 
ning xatti-harakatlari mohiyatan Xushro'yniki kabi» degan 
fikrga boshlaydi. Shunga o'xshash, syujet rivojida muhim 
o'rin tutuvchi usta Alim kompozitsion nuqtayi nazardan 
Otabek bilan yonma-yon qo'yilgan: bu ikki personajni qi- 
yosiash orqali adib o'z zamonida g'oyat o'tkir muammo
- «yangicha» va «eskicha» fikrlovchi odamlar haqida, 
ulardan qay biri haq ekani haqida mushohada yuritadi, bu 
masala yuzasidan o'z qarashini ifodalaydi.1
1 Qarang: К,уронов Д. Душманни танитган д у с т// Мутолаа ва идрок мачлупа- 
ри.- Т.: Академнашр, 2013,- Б.3-9
188

---

Ayon bo‘lyaptiki, u yoki bu personajning asar (sistema) 
dagi joyiashuvi, maqomi, boshqa personajlar bilan muno- 
sabatlari unga yuklanayotgan badiiy-estetik funksiyalar 
bilan, yana ham aniqrog'i, yozuvchining g'oyaviy-badiiy 
niyati, ifodalash ko‘zda tutilgan mazmun bilan bevosi­
ta bog‘liq ekan. Demak, asar personajlar sistemasida u 
yoki bu personaj tabiiy ravishda, ya’ni hikoya qilinayot- 
gan voqealarda ishtirok etayotgani uchungina o‘z-o‘zidan 
o'rinlashib qolavermaydi. Aksincha, personajlar sistemasi 
muayyan reja (badiiy niyat)ga muvofiq ravishda «quriladi», 
shuning uchun ham u epik asar kompozitsiyasining muhim 
komponentiga aylanadi.
Ma’lumki, badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealar ma- 
kon va zamonda kechadi, shunga ko'ra, adabiyotshunos- 
likda «badiiy vaqt» tushunchasi keng qo'llanadi. Avvalo, 
badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealarning yuz berish 
vaqti bilan ularni hikoya qilish vaqtini farqlash kerak. 
Asardagi voqealarning yuz berish vaqtini «syujet vaqti», 
ularning hikoya qilinish vaqtini esa «kompozitsiya vaqti» 
deb olinsa, u holda bu ikkisining har vaqt ham bir-biriga 
mos kelmasligini ko'rish qiyin emas. Chunki asar ustida 
ishlayotgan yozuvchi ijodiy niyatini amalga oshirish yo'lida 
«badiiy vaqt» imkoniyatlaridan turli yo'sinlarda foydalani- 
shi mumkin. Deylik, u zaruro'rinda asar vaqtidan chekinib, 
o'tmishda yuz bergan voqealarni tasvirlashi («retrospektiv 
vaqt») mumkin. Avvalgi bobda « 0 ‘tkan kunlar» misolida 
voqeaning haqiqatda yuz berish tartibini syujetda o'zgar- 
tirib berishning estetik samarasini ko'rib o'tdik. Retrospek- 
siya deb ataluvchi bu usulning mohiyati shuki, unda yozuv­
chi syujet voqealarini, ya’ni faqat oldinga oquvchi vaqtni 
go'yo to'xtatib qo'yadi-da, o'tmishda bo'lib o'tgan voqeani 
tasvirlashga o'tadi. Agar A.Qodiriy mazkur usulni roman- 
ning bittagina o'rnida qo'llagan bo'lsa, ba’zi asarlar borki, 
ularning syujet qurilishida retrospeksiya yetakchi mavqe 
egallab, asarning badiiy vaqtidagi va o'tmishdagi voqealar
189

---

navbatma-navbat berib boriladi. Garchi syujetning alohida 
turi sifatida tasnif etilmasa-da, ayrim adabiyotlarda u syujet 
kompozitsiyasi nuqtayi nazaridan retrospektiv syujet deb 
farqlanadi. Odatda, bunday syujet qahramonning o'tmish- 
da yuz bergan voqealarni, ba’zan hatto butun umrini tahli- 
liy nazardan o'tkazishi asosiga quriladi. Ch.Aytmatov avval 
«Alvido, Gulsari» qissasida, keyinroq esa mashhur «Asrni 
qaritgan kun» romanida retrospektiv syujetning badiiy im- 
koniyatlaridan yuksak mahorat bilan foydalangan. 0 ‘zbek 
adabiyotida M.M.Do'stning «Galatepaga qaytish», X.Sul- 
tonning «Ajoyib kunlarning birida», E.A’zamning «Bayram- 
dan boshqa kunlar» qissalarida shu xil syujet qurilishiga 
duch kelamiz. Umuman olganda, syujet qurilishida vo- 
qealarning haqiqatda yuz berish tartibining o'zgartirilishi 
o'quvchi diqqat-e’tiborini voqeadan uning zamiridagi mo- 
hiyatga ko'chirishi bilan ahamiyatlidir. Shu bois ham adib- 
lar badiiy vaqt bilan bog'liq ijodiy tajribalarga tez-tez qo'l 
urishadi.
Yozuvchi yuz berishi jihatidan bir paytga to'g'ri keladi- 
gan voqealarni navbati bilan tasvirlashi ham mumkinki, 
bu epik asarlarda «badiiy vaqt» imkoniyatlarining ancha 
kengligini ko'rsatadi. Avvalo shuki, «syujet vaqti» asarning 
asosiy syujet chizig'idagi voqelarning yuz berish vaqti bilan 
belgilanadi. Shu chiziqdagi voqea bilan bir paytda boshqa 
syujet chizig'ida kechayotgan voqea esa shartli ravishda 
«parallel vaqt»da deb hisoblanadi. Masalan, «Kecha» ro- 
manidagi Enaxonning shahariik o'rtoqlarini ziyofat qilish 
haqida onasi bilan tashvishli suhbati «syujet vaqti»da, Xa- 
dichaxon bilan Poshshaxon kundoshdan o'ch olmoq qas- 
dida mehmonlarni mingboshi xonadoniga chorlash haqida 
reja tuzishlari «parallel vaqt»da sodir bo'ladi. Yoki Zebining 
mingboshiga taslim bo'lishi bilan Sultonxonning Hakimjon 
hujrasiga yo'l olishi ham xuddi shunday - bir vaqtda ke- 
chadi.
190

---

Asar syujetidagi voqealar o'quvchi tasavvurida uz- 
luksizlik illyuziyasini hosil qilgani (shu bois ham biz syu­
jet voqealari haqida gapirganda «keyin bunday bo'ladi» 
deymiz, «shuncha vaqtdan keyin bunday bo'ladi» demay- 
miz) bilan, haqiqatda ularning orasida katta vaqt bo'shlig'i 
mavjudligi aqlga tayin. Zero, real vaqtga xos uzluksizlikni 
berish uchun shu vaqt davomidagi voqealarning hammasi 
qalamga olinishi lozim bo'lur ediki, bu, albatta, imkondan 
tashqarida. Shunga ko'ra, diskretlilik (ya’ni uzluksiz emas- 
lik) badiiy vaqtning muhim xususiyati sanaladiki, buni shar- 
tlilik asosida qabul qilamiz. Mazkur shartlilik umume’tirof 
etilgani uchun ham syujetga voqealar saylab olinaveradi
- oradagi vaqt bo'shlig'i tabiiydek taassurot qoldiraveradi, 
uni to'ldirishni talab qilish hech kimning xayoliga kelmay- 
di ham. Mabodo ayni xususiyat bo'lmaganida, masalan,
S.Ayniyning «Qullar» romanida bir asrdan ziyod, «Meh- 
robdan chayon»da esa atigi olti oyga yaqin vaqt davo- 
mida Kechgan voqealar qalamga olingani holda ularning 
hajm (yoki hikoya qilinish vaqti) jihatidan uncha katta (ya’ni 
ularda tasvirlangan vaqtga mos ravishda) farq qilmasligi 
aslo mumkin emas edi. Holbuki, xronikali syujetga quril- 
gan «Qullar»da tasvirlangan voqealar yuz berish vaqtining 
uzunligi diskretlilik hisobiga zichlangan, konsentrik syujet 
asosidagi «Mehrobdan chayon»da esa retrospektiv va 
parallel vaqtlar hisobiga kengaygan, ikkala roman kom- 
pozitsiya vaqtining taqriban tengligi shu bilan izohlanadi. 
Demak, badiiy vaqt - shartli tushuncha, bu shartlilik syujet 
vaqtini kompozitsiya vaqti doirasiga sig'dirish talabi bilan 
yuzaga keladi.
Rivoya kompozitsiyasi haqida so'z borganda eng avval 
roviy, ya’ni hikoya qilib beruvchining kim ekanligi masala- 
si o'rtaga chiqadi. An’anaviy tarzda rivoyaning uchinchi