Dinshunoslik fanidan Mustaqil talim

12.Mavzu: Buxoro yahudiylarning diniy marosimlari
Yahudiylar O‘rta Osiyoda. Ma’lumki, yahudiylar O‘rta Osiyoga qadim zamonlardan ko‘chib kelganlar. Ularning bu kelishlari haqida turli xil rivoyatlar mavjud. Ularning ichida umum e’tirof etilganlaridan biri shuki, yahudiylar bu mintaqaga Eron orqali kirib kelganlar. Bu xalqning O‘rta Osiyoga hijrati ko‘p asrlar mobaynida davom etdi. Taxminlarga ko‘ra, ular Assuriya quvg‘inlari paytida –er. av. VII-VI asrlarda Eronga ko‘chib kela boshlaganlar. Hatto e.r. av. VIII asrlarda ba’zi yahudiylar Isroilni tark etib, Misr, Eron kabi o‘lkalarda boshpana topganliklari haqida ham xabarlar bor. Fors davlati ma’lum muddat O‘rta Osiyoni o‘z hukmlari ostida tutib turgan va xuddi shu davrda yahudiylarning ko‘chib kelishi amalga oshgan. Bu fikrni mahalliy yahudiylarning fors lahjalaridan birida gaplashishlari ham quvvatlaydi. Ularning hayot tarzlari, urf-odatlari qadimiy yahudiy, fors va mahalliy -O‘rta Osiyo madaniyatlarining qorishmasidan iborat. Tarixning turli jarayonlarida bu uchmadaniyatdan ba’zilarining ta’siri kuchayishi yoki aksincha susayishi kuzatilgan. XVIII asrning boshlarida O‘rta Osiyoda yuz bergan siyosiy jarayonlar tufayli yahudiylar Eron, Afg‘oniston, Xiva, Qo‘qon va Buxoro jamoalariga bo‘linib ketdi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoning ma’lum bir qismining bosib olinishi yana yahudiylarning Turkiston Muxtoriyati va Buxoro Amirligi jamoalariga bo‘linib ketishiga olib keldi. Yahudiylik millat dini bo‘lganligi uchun yahudiylar qaerda bo‘lmasin, biri-ikkinchisidan qancha uzoq bo‘lmasin, o‘qiydigan kitobi –Tavrot, e’tiqod qiladigan dini yagona bo‘lib qolaverdi. XVIII asrda O‘rta Osiyo yahudiylari tushkunlik davrini boshdan kechirdilar. 1793 yili o‘zi G‘arbiy Afrikadan bo‘lib, Falastinning Sfat shahrida yashovchi Iosif Mamon Mag‘ribiy o‘z shahri yahudiylar uchun moddiy yordam to‘plash maqsadida Buxoroga keladi. U bu erlik yahudiylarning o‘z dinlaridan uzoqlasha boshlaganliklarini ko‘rib, shu erda qolishga va millatdoshlariga diniy ta’lim berishga ahd qiladi. Yahudiylar doimo tinch, kam aholili joylarda yashashni afzal ko‘rganlar. Agarchi O‘rta Osiyolik yahudiylarni Buxoro yahudiylari deyilsa ham, ular ko‘proq Samarqandda yashaganlar. XVIII asrning o‘rtalarida Nodirshoh Samarqandni bosib olganida uning lashkarlari orasida turklar, lazginlar, afg‘onlar, eroniylar, shuningdek, yahudiylar bo‘lganlar. Ular Samarqandning Shoh-Kash, Chor-Raga, Novadon, Qo‘shhovuz kabi guzarlarida yashab qolganlar. Buxoro hukumati Nodir-shoh davrida yahudiylarga nisbatan yumshoq muomalada bo‘lgan. Son jihatdan ko‘paygan yahudiylarning barchalari bir mavzega jam bo‘lib yashashni xohlashardi. Biroq, Buxoroda ham, uning SHahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Karmana kabi viloyatlarida ham yahudiylarni musulmonlardan ajralgan holda alohida yashashga majbur edilar. 1843 yilning bahorida mahalliy yahudiylarga Samarqandning sharqiy qismidan 2,5 gektar joyni 10000 kumush tangaga sotish haqidagi shartnoma tuzildi. Bu shartnomani yahudilardan 32 kishi imzoladi, davlat uning haqiqiyligini to‘rt muhr bilan tasdiqladi. SHunday qilib, yahudiylar o‘zlarining birinchi mahallalariga ega bo‘ldilar.
E'tiqod bilan bog'liq bo'lgan bir nechta yahudiy e'tiqodlari bor, ularni boshqa
xalqlar uchun qabul qilish doim ham oson emas.
1. Monoteizm
-bitta xudoga sajda qilishni cheklash deyarli noma'lum. Sababi oddiy: tabiiy hodisalar shu qadar bo'linganki, ular muqarrar ravishda turli xil xudolarga tegishli bo'ladi, keyin bu xudolarning har biri topshirilishi kerak yoki ularning nazorati ostidagi tabiiy kuchlar jamiyatga zarar etkazadi.
2. Eksklyuzivlik. Har bir qadimgi xalqda o'z xudolari panteoni bo'lgan.
Ammo hamma o'z panteoniga sajda qiladigan boshqa xalqlarning mohiyatini tan oldi. Qadimgi dinlarda universallik va izchil eksklyuzivlik yo'q. Shunday qilib, Antioxning yahudiylikni yo'q qilishga urinishidan tashqari, qadimgi dunyoda diniy urushlar yo'q! Bir mamlakat boshqasini mag'lubiyatga uchratganda, ikkinchi mamlakat odatda g'olibning asosiy xudosini tan olish uchun talab qilinadi va g'olib bo'lganlar odatda bu marosimdan mamnun bo'lishadi: urushda mag'lubiyatga uchraganliklari boshqalarning asosiy xudosi juda kuchli ekanligini isbotlashdi.
Fath qilingan millat dinining qolgan qismi saqlanib qoldi. Faqat yahudiylar
umumiy va yagona ilohiy kontseptsiyani e'lon qilishdi: bizning Xudoyimiz yagona,
hamma boshqalar xayoldir.
3. Ma'naviyat. Qadimgi dinlar xudolarni jismoniy narsalar yoki hodisalar
bilan uzviy bog'lashgan. Masalan, bular: quyosh, oy, dengiz, unumdorlik, o'lim xudolari. Ko'pincha xudolarga insoniy shakl beriladi. Xudo jismoniy timsolga, shaklga yoki o'xshashlikka ega emasligini da'vo qiladigan yagona qad
imiy din -bu iudaizm.
4. Axloqiy. Qadimgi dunyo xudolari o'zlarining haddan tashqari insoniy
istaklarini erkaklar bilan va bir
-biriga zid ravishda ko'rsatadigan mayda zolimlar sifatida tasvirlangan. Mutlaq axloqiy barkamollikning hech qanday sharti bu xudolarga taalluqli emas. Faqatgina yahudiy xudosi ushbu tavsifga javob beradi.
Qadimgi madaniyatlarda bu yahudiylarning e'tiqodlari bema'ni bo'lib tuyulgan. Ular butun insoniyatning umumiy tajribasi va e'tiqodlariga zid edi.Shuning uchun yahudiylar ko'pincha chet elda hisoblanar edilar.nQadimgi iudaizmning bitta yakuniy xususiyatini ta'kidlash kerak. Qadimgi davr mobaynida yahudiylar diniy e'tiqod va marosimlarning boshqa shakllari bilan tajriba o'tkazishgan. Payg'ambarlar yahudiylarning butlarga sig'inishlari haqida
guvohlik berishadi. Bobil asirligida, yahudiylarning ko'p qismi nikohga kirishgan va o'z e'tiqodlarini Bobil davriga moslashtirishgan. Yaqin Sharqda yunon madaniyati hukmronlik qilganda, ko'plab yahudiylar elitaga aylandilar.