Диплом бўйича мутахассислиги

1.3 Инвентаризатсиянинг турлари
Корхона ва ташкилотларда инвентаризатсия о'тказиш қуйидаги тамойиллардан келиб чиққан ҳолда олиб борилади.
Биринчи тамойил — бу моддий жавобгарлик ҳисобланади, чунки корхона ва ташкилотга тааллуқли бо'лган асосий ва оборот маблаг'лар тегишли моддий жавобгар шахслар зиммасида бо'лади ва улар билан амалдаги қонунлар асосида моддий жавобгарлик то'г'рисида шартнома тузилиб, унда товар-моддий боюкларнинг то'лиқлигини та'минлаш учун о'заро битим тузилади.
Моддий жавобгарлик то'г'рисида тузилган шартномага риоя қилмаслик оқибатида турли ко'ринишдаги камомад ва хиёнатларнинг келиб чиқиши амалиётда тасдиқланган.
Иккинчи тамойил — бу инвентаризатсия о'тказиш комис сиясини то'г'ри ташкил қилиш, инвентаризаторни тегишли касб бо'йича малакага эга бо'лишини та'минлаш ва бу то'г'ридаги Низом, қоидаларнинг бо'лишини назорат қилиш алоҳида аҳамиятлидир. Инвентаризатсия о'тказиш комиссиясининг а'зо-ларини то'г'ри танлаш юқори малакали мутахассисларни жалб қилиш, камомад ва хиёнатларни олдини олиш, товар-моддий бойликларининг то'Уқлигимта'минлашгаяқинданёрдамберади.
Учинчи тамойил — бу корхона ва ташкилот раҳбарининг ёки мулк эгасининг инвентаризатсия о'тказишга бо'лган муносабатини то'г'ри ташкил қилишдир. Наг бир мулк эгаси, хо'жалик юритувчи субектнинг о'з мулкига бо'лган муно-сабатининг то'лиқлигини та'минлашдаги чора-тадбирларини аниқлаш билан ифодаланади.
То'ртинчи тамойил—инвентаризатсиянинг режа асосида ташкил қилинишидир. Бу тамойил биринчидан, инвентаризатсия ишларини бир ме'ёрда о'тказилишини та'минласа, иккинчидан, инвентари-затсияларни иш унумдорлигидан оширишда ва инвентаризатсия натижаларини о'з вақтида аниқлаш имконини беради.
Инвентаризатсия о'тказиш то'г'рисида тузилган режанинг бажарилишини та'минлаш бу борадаги ишларнинг самара-дорлигини та'минлайди.
Бешинчи тамойил — бу инвентаризатсия ишларида тежам-корликка риоя қилишни та'минлашдир. Инвентаризатсия о'тка-зишда тежамкорликка эришиш биринчи навбатда иш вақтидан унумли фойдаланиш билан бог'лиқдир. Инвентаризатсия ишларининг белгиланган муддатларда бошланиши ва тугалланишини назорат қилиш комиссия раиси зиммасига, ташкилот раҳбари ва бош бухгалтери зиммасига юклатилгандир.
Ҳозирги шароит ҳар бир мулк эгасини тадбиркор, тежам-кор бо'Ушга, мулкка бо'лган муносабатни яхшилашга, мулкни то'лиқлигини назорат қилишга ундайди. Корхона ва ташкилотларнинг мулки тегишли моддий жавобгар шахслар зиммасида бо'либ, улар мулкнинг то'лиқлигини та'минлаш учун жавобгар шахслар деб ҳисобланадилар.
Мулкнинг то'лиқлиги ҳар томонлама назорат қилиб борилади, чунки мулк ҳаракати, турлари бо'йича синтетик ва аналитик счётларида бухгалтерияда назорат қилинса, иккинчидан моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботларида о'з ифодасини топади. Лекин бухгалтерия счётларидаги ма'лумотлар билан товар ҳисоботидаги ма'лумотлар бир-бирини тасдиқлаши мумкин, аммо ҳақиқатда мулкнинг то'лиқлигим та'минлаганми, ё'қми бу ҳолатга аниқлик киритиш мақсадида инвентаризатсия қилинади.
Иқтисодий адабиётларда (бухгалтерия ҳисоби) инвен­таризатсия со'зини „ашёвий далил", ё'қлама қилиш, Жаққослаш" каби со'злар билан алмаштириш ҳоллари майжуд, бундай ҳои хатоликка, бузиб ко'рсатишга олиб келади, холос.
Бизнинг фикримизча, инвентаризатсияга қуйидагича та'риф берилса мақсадга мувофиқдир.
Инвентаризатсия деб, тегишли моддий жавобгар шахс зиммасидаги товар-моддий бойликларнинг то'лиқлигини сон ва сифат жиҳатидан аниқлаб, бухгалтерия ёзувларига асосан натижаларни аниқлашга айтилади.
Инвентаризатсия ёрдамида моддий жавобгар шахс зиммасидаги товар-моддий бойликлар сон-сифат жиҳатидан о'рганилиб, уларнинг исте'молга яроқлилигини аниқлаш билан бирга ҳисобот бо'йича ҳам то'лиқлиги ҳисоб-китоб қилинади.
Инвентаризатсия о'тказиш ё'ли билан корхонага тааллуқли бо'лган моддий бойликларнинг то'лиқлиги та'минланади. Инвен­таризатсия то'Уқ, қисман, танлаб олинган ҳолда о'тказилиши мумкин.
То'лиқ инвентаризатсия о'тказиш раҳбар томонидан махсус ёзма фармойиш бериш ё'ли билан амалга оширилади. Қисман о'тказиладиган инвентаризатсия асосан баҳоларнинг о'згариши амалга оширилганда о'тказилади ва ма'лум бир товар тури бо'йича унинг натижалари аниқланади.
Танлаб олган ҳолда о'тказиладиган инвентаризатсиялар ко'п ҳолда ташкилот раҳбари ёки бош бухгалтер томонидан о'тказилади. Инвентаризатсия о'тказишда тегишли жавобгар шахс зиммасидаги мулк то'лиқ саналиб, тортилиб ҳисоб- китоби пул бирлигида аниқланади. Инвентаризатсия то'сатдан о'тказилади, демак, тузилган режадаги муддатлар фақат бош бухгалтер ва ташкилот раҳбарига ма'лум бо'лиши керак, бошқа ходимлардан бу режа сир тутилади. Айрим ҳолда инвентаризатсия суд-тергов органлари, молия-солиқ қо'миталари томонидан ҳам о'тказилиши мумкин.