Диссертация илмий раҳбар: Б. Х. Ходжаев, педагогика фанлари доктори, профессор наманган 2022 2

 
2.2-§. Педагогик рискология воситасида бўлажак ўқитувчиларни 
ижтимоий-педагогик фаолиятга тайѐрлаш 
Риск (юнонча risikion – ғоя, жарлик) фаолият натижаси ноаниқлигидан 
ва муваффақиятсизликка учраган тақдирда салбий оқибатлардан иборат 
бўлган вазиятнинг тавсифи. 
Риск (хавф) тўғрисидаги илмий тушунчаларнинг ривожланишини бир 
неча босқичларга ажратиш мумкин. XIX асрнинг охири – XX аср бошларида 
юридик, математик ва иқтисодий фанлар ―риск‖ феноменини фаол тарзда 
тадқиқ этдилар. Ушбу жараѐн табиий ва ижтимоий жараѐнларнинг 
эҳтимолий табиати тўғрисида илмий маълумотлар тўпланиши, математика ва 
мантиқнинг махсус қисмлари ривожланиши, суғурта амалиѐти, фонд 
биржаси операциялари ва бошқаларни тартибга солувчи меъѐрлар ва 
қоидаларни ишлаб чиқиш зарурияти билан тавсифланади.
Риск ўйин назарияси, эҳтимоллар назарияси, психология, иқтисод, 
тиббиѐт, хуқуқ ва бошқа фанларнинг тадқиқот объекти бўлса, охирги 
йилларда фанлараро тадқиқот объектига айланди. 
Рискология – бу касбий рискларни илмий тадқиқ этишнинг янги 
йўналиши. Мутахассис шахсиятининг ривожланиши ва деформациясига 
жиддий таъсир кўрсатадиган касбий фаолият омилларини, муқаррар танлов 
шароитида фаолиятнинг умумий шакллари ва хусусиятларини ўрганади. 
Рискология – бу замонавий жамиятда хатарларни ишлаб чиқариш 
назарияси; социология, экология, ҳуқуқ ва бошқалар билан ўзаро боғлиқ 
бўлган фанлараро йўналиш, шунингдек, хусусий назария ва методология – 
экология, глобал тадқиқотлар, альтернатив тадқиқотлар ва бошқалар. 
Рискологиянинг асосий мавзуси – ноаниқлик жиҳати ва аниқ натижага 
(ечимга) эга бўлмаган вазиятларни намоѐн қилиш имконияти сифатидаги 

---

69 
рискдир. Унда рискнинг барча сабаблари, механизмлари, хусусиятлари, унга 
алоқадор субъектлар, хавфларни назорат қилиш усуллари ва уларни 
бошқариш таҳлил қилинади (хато ва кўзланган мақсадлардан четга чиқиш 
шаклида ҳам салбий, кўзланган мақсадга эришиш шаклида ҳам ижобий ва 
ҳоказо). 
Рискология таълимда барқарор ривожланиш назарияси ва бошқа 
ижтимоий-фалсафий ва ҳуқуқий йўналишлар билан биргаликда ўрганилади, 
бу бизга дунѐқарашга, ўқув жараѐнидаги қадриятларга эътибор беришга 
имкон беради. 
Рискология хавфни акс эттиришни шакллантиришга йўналтирилган: 
классик рационализм қадриятларини қайта баҳолаш (рискологлар 
таъкидлайдиларки, хатарларни истисно шароитлардан кундалик меъѐрга 
айлантириш инсоннинг ўзлигини идрок қилиш усулини ўзгартиради); 
келгусида бундай тажрибани ҳисобга олган ҳолда, хавфларнинг салбий 
оқибатларини бартараф этишга қаратилган фаол ижтимоий акция. 
Рискология, шунингдек, хавфни акс эттиришнинг йўқлиги, бир 
томондан, онгни торайишига олиб келади (одам вазиятларни, шу қаторда 
хавфли вазиятларни етарлича идрок эта олмайди), бошқа томондан, 
хавфларни олдини олиш бўйича қарорларни пасайишига ва натижада 
муаммоларни кўтаришга олиб келади. Хавфни акс эттириш, ташқи 
таҳдидларга адекват муносабатда бўлишга, уларни бартараф этиш ва олдини 
олиш чораларини кўришга ҳисса қўшадиган онг чегараларини итаради. 
Умумий таърифда рискология – бу рискнинг моҳияти, унинг 
сабаблари, намоѐн бўлиш шакли, одамлар хаѐтидаги ўрнини ўрганадиган
фандир. 
Педагогик рискология янги интегратив фан бўлиб, у педагогика, 
психология, фалсафа, социология ва маданиятшунослик каби мазмунан янги 
муҳим даражага кўтарилиб келмоқда. Педагогик рискология – ижтимоий-
педагогик 
фаолият 
омиллари 
ва 
уларнинг 
педагогнинг 
касбий 

---

70 
деформациясига ҳамда муқаррар танловда касбий фаолиятининг ўзига хос 
хусусиятларига таъсири тўғрисидаги илм.
Риск турлари уларнинг манбалари ва тақсимланиш соҳаларига қараб, 
қўйидагича таснифланади: 1) атроф-муҳит (табиий муҳит таъсирида);
2) геосиѐсий (тоталитаризм мафкурасидан келиб чиққан ҳолда, бизнинг 
тизимимиз душман дунѐга яқин, шунинг учун геосфера бу дунѐга қарши 
туриш учун манба ва жой вазифасини ўтайди); 3) социологик (жамият 
фаолияти жараѐнларида вужудга келадиган); 4) мафкуравий (мафкуранинг 
маданиятдан, тизимлар – одамдан устунлиги тамойилига биноан). 
Риск манбалари: фан томонидан кенг тарқалган ва ўрганилиши мумкин