Диссертация илмий раҳбар: доц. Мисиров. К

Y=∏
𝑿𝒊 ∗ 𝑿𝟐 ∗ 𝑿𝟑 … 𝑿𝒏 (𝒊 = 𝟏, 𝒏)
𝒏
𝒊=𝟏
 
Bu erda, P - kupaytirish belgisi, i - omillarning tartib soni, 
n - omillarning umumiy soni, Xi - omilning nomi 
Iqtisodiy tahlilda kasrli model ham keng qo’llaniladi. Kasrli modelda tahlil 
raqamlar maxraj va sur’atda aks ettirilganda qo’llaniladi. Mazkur model additiv va 
multiplikativ modellar aralash(sur’at va maxrajda) qo’llanilishi mumkin. 
Tahlil jarayonida bir natija va unga qandaydir ikkinchi bir hodisaning 
bog’liqligi ko’rib chiqiladi. Bir hodisa ham sabab ham oqibat bo’lishi mumkin. 
Natija esa bir necha omillar hisobiga shakllantirilgan bo’ladi. 
Yuqoridagi multiplikativ, additiv va kasrli modellar determinallashgan 
modelning turi hisoblanadi. Mavkur modellar amaliyopda eng ko’p ko’llaniladigan 
modellar hisoblanadi. 
Tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy matematik usullarga quyidagilarni kiritish 
mumkin: integral, logarifm, korrelyatsion, refession, nazariy o’yin, matematik 
dasturlash va boshqalar. 
Oldingi paragrafda aytipganidek, tahlilni, shu jumladan soliqlar tahlilini 

---

73 
tashkil etish birinchi navbatda axborotlarni to’plashdan boshlanadi. Axborot 
qanchalik to’liq va ishonchli bo’lsa, tahlildan olingan xulosa shunchalik samarali 
bo’ladi. 
Bilvasita soliqlarni tahlil kilish uchun korxonalarning “Moliyaviy natijalar 
tugrisidagi hisobot» (2-shakl) va «Buxgalteriya balansi» (1-shakl), bilvosita soliqlar 
buyicha soliq hisobotlar ma’lumotlari asosiy ma’lumotlar manbai hisoblanadi. 
Bulardan tashkari, ahlil jarayonida buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan ham keng 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Bilvosita soliqlarni tahlil qilish uchun tavsiya qilingan barcha bosqichlar 
ketma-ket ravishda amalga oshirilishi lozim. Ammo soliq summasiga omillar 
ta’sirini aniqlash uchun uning omillar bilai bogliqligini aniqlash zarur bo’ladi. 
Biz quyida professor B.Isroilov tomonidan bilvosita soliklarning bir turi - 
ko’shilgan qiymat soligini tahlil qilinishi bo’yicha olib borgan tahlil ishlarini ko’rib 
chiqamiz
74
. 
Muallifning fikricha, qo’shilgan qiymat soligi summasiga birinchi navbatda 
mahsulot miqdori ta’sir kiladi. Ya’ni mahsulot mikdorining qancha ko’p yoki kam 
bo’lishi soliqka tortiladigan bazaning ko’payishi yoki kamayishiga olib kelib, soliq 
summasiga ta’sir qiladi. 
Ikkinchi 
ta’sir 
qiluvchi 
omil 
bu 
qo’shilgan 
qiymat 
soligi
• tavkasidir. Mamlakatimizda oxirgi o’n yig.likda qushilgan qiymat soligi stavkasini 
o’zgarmay kelayotganini ko’radigan bo’lsak, demak asosiy ta’sir qiluvchi sifatida 
mahsulot mikdori qoladi. Ushbu ikkala omil hisobiga qushilga qiymat soligi 
miqdorining uzgarish yani quyidagicha aks 
ch
ttirish mumkin: 
S
qqs
= m*s
t
. 
Bu erda Sqqs - kushilgan qiymat solig’i miqtsori; 
M - mahsulot mikdori; 
S
t
- kushilgan qiymat solig’i stavkasi. 
Ikki 
omilning 
ta’siri 
natijaning 
umumiy 
farkiga 
teng 
74
B.I.Isroilov. Soliqlar hisobi va tahlmli: muammolar va ularning echimaari - T.: “O’zbekiston”, 2006. - 77 b.

---

74 
bo’lishi lozim: S
qqs
= I S
qqsm
IS 
qqsst
Ushbu formulaga aniq ma’lumotlarni qo’llab soliq summasining yuqorida 
kayd etilgan omillar evaziga o’zgarishini aniqlash mumkin.