Диссертация илмий раҳбар: Ш. И. Шокиров Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) Тошкент 2022 йил мундарижа

Феъл сўз туркуми орқали: Инглиз тилида; to ear, ear leaved, (be) grin(ning) from ear to ear, ears are ringing, make a pig`s ear of smth, fall/turn on deaf ears. For example: 1. I Can't Hear You, I'm Listening to Deftones. 2. The ear-leaved umbrella tree (M. Fraseri, and formerly M. auriculata) occurs in Virginia, Kentucky, and southward ... [THE AMERICAN CYCLOPAEDIA, 2005, p-20]. 3. Whether I was scolding him or busily engaged in teaching a lesson, it did not matter, because he would be watching me keenly and grinning from ear to ear. 4. Does that mean that I got a clip over my ear for nothing?' Louise laughed out loud, and the laugh echoed between the high wall and the gables of the town. [Aubrey Flegg.Wings over Delft., 2012]. 5. Then my ears began ringing, and these words came to me: "Hi, Poof. Tell Mum not to be afraid. [Alice Saltzman. Stepping Out: A Story of Hope, Healing, and Spiritual Awakening, 2000, p-176]. 6. And let him make a pig's ear of it. [Simon Bent. Sugar Sugar, 1998, p-49]. 7. He was checking his emails most of the time. have nothing between the ears: to be unintelligent, stupid, or ignorant. [Per-Olof Hasselgren. Body Language from Head to Toe, 2015, p-45]. 8. In the current cultural climate, preaching will have to continue to change or risk becoming speech that falls on deaf ears ... [Donna Giver-Johnston. Writing for the Ear, Preaching from the Heart, 2021, p-56];

Ўзбек тилида: қулоқлашмоқ, қулоғим битди Масалан: Қорасочдан ҳирсли қулоқларини узмаган бек, бой билан қулоқлашди. [Ўзбек тилининг изоҳли луғати., 617 б]
Инглиз тилида олиб борилган тадқиқот ишимиз шуни кўрсатадики, инглиз тилидаги “қулоқ” семантик майдони конституентлари сўз, сўз бирикмалари ва фразеологик бирикмалар сўз туркумлари билан қуйидагича ифодаланган.
1. От сўз туркуми орқали – 1. Содда отлар - 1та, 2. Қўшма отлар – а) от+от 21 та, б ) от+сифат 16 та, в) от + феъл 25 та; 3. Жуфт отлар-10 та; Мураккаб отлар -69.
2. Сифат сўз туркуми орқали – а) сифат 11 та, б) сифат+от 24 та, в) сифат+ сифат 5 та, г) от+сифат-9та;
3. Сон сўз туркуми билан – сон+от 2 та;
4. олмош сўз туркуми билан - 2
5. Феъл сўз туркуми билан 1) феълли бирикмалар - а) феъл 2та, б)феъл+от+предлог 10, в)феъл+олмош+от 2, г)феъл+олмош 11 та; 2) феълли фразеологик бирикмалар - а)феъл+предлог+олмош+от 12 та, б)феъл+предлог+от+от 7, в) феъл+от+предлог+сифат+от 3 та, г) феъл+от(олмош)+от+предлог+от 10 та, д) феъл+сифат+от 6 та, е) феъл+от+предлог+сифат (олмош)+от (олмош) 2 та, ж) феъл+от(олмош)+от+предлог+от(олмош) 8 тани ташкил қилар экан.
Қуйида биз ўзбек тилида “қулоқ” семантик майдони конституентларининг сўз туркумлари орқали ифодаланиши таҳлилини беришга ҳаракат қиламиз. Демак, ўзбек тилида “қулоқ” семантик майдони конституентлари қуйидаги сўз туркумлари билан ифодаланар экан:
“Қулоқ” семантик майдонини от сўз туркуми орқали ифодаланишини З.М.Маъруфов ва А.Мадвалиев таҳрири остида нашр қилинган “Ўзбек тилининг изоҳли луғати“га таянган ҳолда кўриб чиқамиз.
Ўзбек тили материаллари устида олиб борган тадқиқотимиз шуни кўрсатдики, “қулоқ” семантикаси билан боғлиқ сўз, сўз бирикмалари, жумладан, феълли бирикмалар ва фразеологик бирикмаларни сўз туркумлари доирасида турли типларга ажратишда биз қуйидаги статистик маълумотга эга бўлдик.
Демак, 1. От сўз туркуми орқали – 1. Содда отлар- 6та, 2. Қўшма отлар – а) от+от 2 та, б ) от+сифат 0 та, в) от + феъл 0 та;; 3. Жуфт отлар-3та;
2. Сифат сўз туркуми орқали – а) сифат 2та, б) сифат+от 12 та, в)сифат+ сифат 5та, г) отлашган сифат 3та;
3. Сон сўз туркуми билан – сон+от 3та;
4. олмош сўз туркуми билан - 2
5. Феъл сўз туркуми билан - а) феъл 1та, б) феълли бирикмалар 11та, в) феълли фразеологик бирикмалар 35, г) сифатдош 1 тани ташкил этар экан.
Кузатишларимиз шуни кўрсатдики, қиёсланаётган инглиз ва ўзбек тиллари “қулоқ” семантик майдони конституентлари сўз туркумлари орқали деярли яқин қўлланиши асосланди. Бироқ уларнинг қўлланилишига кўра, статистик сонлари бир-биридан фарқ қилиши маълум бўлди. Яъни, инглиз тилида содда отлар 1 тани ташкил этса, ўзбек тилида эса 2 тани ташкил этди. Қўшма отларга келсак, уларни инглиз ва ўзбек тилларида 3 та кичик гуруҳга бўлишни лозим топдик.
Инглиз тилида қўшма отлар ишлатилиш статистикаси жами 62 тани, ўзбек тилида эса 2 тани ташкил этди. Жуфт отларга келсак, инглиз тилида жуфт отлар кенгроқ қўлланилар экан, яъни инглиз тилида 10 тани, ўзбек тилида эса 3 тани ташкил этади. Лекин муракккаб отларни факатгина инглиз тилида болигини, улар сони 69 тани ташкил қилганлиги гувохи бўлдик. Сифат сўз туркуми бўйича инглиз тилида қўлланилиш статистикаси 49 тани ташкил этса, ўзбек тилида 22тани ташкил этади.
Шуни айтиб ўтиш жоизки, кузатишларимиз давомида ўзбек тилида “қулоқ” семантик майдони конституенти билан отлашган сифат орқали ифодаланувчи лексемани аниқлашга ҳам мушарраф бўлдик. Бу эса ўзбек тилининг ўзига хос ноёб хусусиятидир. Сон сўз туркуми ҳақида гап кетганда, биз унинг инглиз тилида 2 та, ўзбек тилида эса 3та кўринишини топишга эришдик. Олмош сўз туркумига келсак, “қулоқ” семантик майдони конституентлари инглиз ва ўзбек тилларида бир хил қўлланилар экан, яъни 2 тани ташкил этади. Биз феъл сўз туркуми бўйича қиёсланаётган икки тилда кескин тафовутга кўзимиз тушди.
Инглиз тилида феъл сўз туркуми бўйича феълли бирикмалар ва феълли фразеологик бирикмаларнинг қўлланилиши 73 тани, ўзбек тилида эса 37 тани ташкил этишини аниқладик. Жумладан, инглиз ва ўзбек тилларида ”қулоқ” семантик майдони конституентларининг тил бирликлари билан ифодаланиш типлари ўзбек тилида 13 тани, инглиз тилида эса 20 тани ташкил этар экан. Демак, юқоридагитаҳлиллардан кўриниб турибдики, инглиз тилида “қулоқ” семантик майдони конституентларининг қўлланилиши анчагина кенг экан.
Инглиз ва ўзбек тилларида сўз туркумлари билан келган “қулоқ” семантик майдонини ҳосил қилувчи лисоний бирликлар миқдорининг умумий сони 342 та (3.1-жадвалга қаранг):