Диссертация илмий раҳбар: Ш. И. Шокиров Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) Тошкент 2022 йил мундарижа

II БОБ. ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА “ҚУЛОҚ” ЛЕКСИК-СЕМАНТИК МАЙДОНИ КОНСТИТУЕНТЛАРИНИНГ ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛИ
2.1. “Қулоқ” соматизми инглиз ва ўзбек тиллари лисоний манзарасида

Тилшунослик тадқиқотининг замонавий йўналишлари - семантик-когнитив, лингвокултурологик, психолингвистик-соматика тилда инсон омилини ўрганиш (антропоцентрикликнинг намоён бўлиши сифатида) ва воқеликни концептуализация қилиш доирасида ҳал қилинади. Инсон танасининг ҳақиқий концептуализацияси ҳам, бошқа воқелик, ҳодисалар, атрофдаги дунёнинг муносабатлари ва инсон фаолияти концепцияси жараёнида тананинг (соматик) иаънолари тилда қандай ифодаланиши эътиборга моликдир.

Г.Г. Слышкин ёзганидек, лингвистик шахс онгида мавжуд бўлган концептларни тематик хусусиятларга кўра таснифлаш мумкин. Шундай қилиб, Ю.Д.Апресян дунёнинг содда тасвири ғоясини тилнинг асосий тушунчалари тўплами сифатида ривожлантирар экан, бу тасвирнинг тизимли моҳиятини таъкидлаб, инсон тасвирини тилда акс эттиришда оддий геометрия, оддий этика, оддий психология ва бошқаларга алоҳида тизимли ёндашувни таклиф қилади⁸⁷.
Бу фикр мантиғида Э.В. Урысон "оддий анатомия" атамасини ишлатади, бу инсон тузилиши ҳақидаги лингвистик ғояни, тил эгасининг жисмоний ҳолати ҳақидаги фикрини акс эттиради. Бу атама доирасида муаллиф кўзга кўринмас органларнинг (руҳ ва юрак; онг, тафаккур, ақл ва идрок; виждон; хотира; тасаввур ва хаёл; эшитиш ва кўриш; ирода, қобилият, ҳис -туйғулар) таърифига мурожаат қилади, (руҳ ва кўнгил; куч, қувват, сабр), шунингдек рус тилидаги қабул қилишнинг алоҳида идрок модели (идрок органлари; кўриш, эшитиш). Тадқиқотчининг таъкидлашича, қалб юрак, руҳ (душа, сердце, дух) сўзлари инсоният оламига рус тилшунослик моделини тушунтиришда муҳим аҳамиятга эга⁸⁸.
Тил маълумотларига кўра, инсон қиёфасини яратиш, Ю.Д.Апресяннинг айтишича, “ҳар қандай фаолият, ҳар қандай ҳолат, ҳар бир реакция ўз тизимига эга. У маълум бир органда локализация қилинади, у маълум бир ҳаракатни бажаради, маълум ҳолатга келади, керакли реакцияни ҳосил қилади. Баъзида битта орган бир нечта тизимга хизмат қилади ёки битта тизимга бир нечта органлар хизмат қилади. Қизиғи шундаки, руҳда фақат ҳис-туйғулар локализация қилинади, лекин баъзи истаклар ҳам бор ... Бу тизимлардан ташқари, маълум кучлар ёки қобилиятлар инсонда мустақил равишда ҳаракат қилади»⁸⁹. Бундай тизимлар сифатида муаллиф жисмоний идрок, физиологик ҳолатлар, физиологик реакциялар, жисмоний ҳаракатлар ва фаолиятлар, истаклар, фикрлаш ва интеллектуал фаолият, ҳис -туйғулар, нутқ ва кучлар сифатида эса - ирода ва виждон деб номлайди.
Соматик тадқиқот йўналишларидан яна бири гинетик хатти –ҳаракатлар табиий тилда, шу жумладан соматик (имо-ишоралар) фразеологиясида акс этадиган идрок тилни ўрганишдир (А. Пеаз, Л. Иорданская, С. Паперно, М. Л. Бутовская, Г. Креидлин ва бошқалар),
А.Д.Шмелев, рус тилидаги дунёнинг тасвирини лингвистик концептуализация ва ўзаро боғлиқлик мотивларини ўрганиб, унда инсоннинг тузилиши ҳақидаги ғоялар қандай акс этиши ҳақидаги масалага ҳам мурожаат қилади. Шахснинг ўзига хослиги, муаллиф таъкидлаганидек, “рус тили интеллектуал ёки руҳий фазилатларда эмас, балки унинг тузилиши ва таркибий қисмларининг функцияларида кўради”⁹⁰.
Инсоннинг тилидаги модели иккита қарама -қаршилик билан белгиланади: 1) идеал ва материал, 2) интеллектуал ва ҳиссий. Биринчи қарама -қаршилик тилда қалб, руҳ ва тана, вужуд, иккинчиси - руҳ ва қалбнинг қарама -қаршилиги сифатида намоён бўлади.
Қалб ўзига хос моддий орган, ички ҳолатлар майдони намоён бўлади ва тана билан узвий боғлиқдир, руҳ эса қандайдир моддий бўлмаган модда сифатида қабул қилинади. Вужуд ва тана ҳам ўзаро боғлиқ - тана, қалб сингари, индивидуал одамни ифодалайди, вужуд, руҳ каби, санаб бўлмайдиган модда⁹¹.
Объект нуқтаи назаридан бизга яқин бўлган, кўриб чиқилаётган мавзу бўйича махсус лексик-семантик, концептуал ва лингвокултурологик тадқиқотларга мурожаат қилиб, қуйидагиларни қайд этиш мумкин.
P.Сакаева докторлик диссертациясида рус, инглиз, ўзбек, тожик ва татар тилларидаги антропоцентрик фразеологик бирликларни таҳлил қилади. Соматизмлар тилнинг муҳим қатлами бўлиб, у “этномаданиятлар маълумотларини ташувчиси дунёсининг ўзини-ўзи англаши ва идрокини батафсил тавсифлайди, атрофдаги воқеликни моделлаштириш усули тўғрисида аниқ тасаввур беради”⁹².
Соматик органларга турли халқлар учун универсал бўлган вазифалар берилади, бу эса бу органларни билдирувчи лексемаларга маълум бир рамзий маъно берилишига олиб келади (масалан, қулоқ - фаолият, эшитиш, тушуниш рамзи)⁹³. Муаллифнинг эътиборини тортган антропоцентрик йўналишнинг энг характерли компонентлари -қулоқ, қўл, бош, оёқ. P.Сакаеванинг таъкидлашича, "инсоннинг деярли барча ҳаракатлари, унинг ҳаётининг барча соҳаларида, қулақлар билан бевосита боғлиқдир (ва албатта билвосита), бу сўзнинг турли фразеологик бирликларда фаол иштирокини аниқлади. "Қулоқ" сўзи бой рамзий маънога эга ва ҳар хил маъноларда ишлатилганлиги сабабли, бу соматик фразеологик бирликлар гуруҳи барча ўрганилган тилларда энг кўпдир”⁹⁴.
Р.Ю.Мугунинг диссертацияси рус ва немис тилларининг соматик луғатининг полисемантизмини (семантик ва денотатив хусусиятларини) ўрганишга бағишланган (лексикографик маълумотларга асосланган). Муаллиф соматизмларни рус ва немис тиллари луғатининг полисемантизм даражаси бўйича энг маҳсулдорлари қаторига киритади ва уларнинг "семантик мазмуни инсон фаолияти билан боғлиқ бўлган иккинчи даражали маъноларнинг шаклланиш жараёнини яққол намойиш этишларини” ҳаққоний кўрсатиб беради"
З.А. Богуснинг диссертация тадқиқотлари ҳар бирида алоҳида соматик майдон яратадиган рус, адигей ва инглиз тилларининг соматик луғатини таҳлил қилишнинг семантик-сўз ясаш ва лингвокултуралогик жиҳатларига тўхталади. Соматизмлар, бошқа нарсалар қаторида, омонимларнинг шаклланиш манбаи сифатида қаралади, шунингдек, муаллиф (ўрганилаётган тил)нинг "когнитив хотираси"нинг соматик компонентли турғун ибораларнинг семантикаси ва тузилишида акс этиши билан қизиқади.
Тадқиқотчининг фикрига кўра, "лексик-фразеологик соматик майдоннинг маданий-миллий талқини ... бизга дунёнинг содда тасвирини шакллантириш механизмларини, шу жумладан, инсоннинг ўзини-ўзи, ҳақиқий дунёни билишдаги улкан ролини тушунишга имкон беради"⁹⁵.
Г.В.Токарев "меҳнат фаолияти" концепциясининг лингвуатуралологик тавсифида “қулоқ” соматизмини (бу биз тадқиқ қилаётган концептнинг асосий номи) уни ўрганилаётган тилини ифодаловчи калит сўзлардан бири деб атайди. Муаллифнинг сўзларига кўра, эшитиш фаолияти концептининг рамзи характерини олади⁹⁶.
И.Г.Подгорбунская, инглиз тилининг идиоматик воситалари билан билимларни ифодалаш масаласи доирасида, (ear) лексемасини идиомаларнинг таркибий қисми сифатида pereeive (идрок этиш) концептининг рамзи сифатида кўриб чиқади ва бу компонентнинг "мажозий" компонентининг идиомасини ҳосил қилишини айтади, чунки "тил эволюцияси жараёнида ҳиссий тасвир мавҳум ўйлай бошлайди ва рамзга айланади"⁹⁷. Муаллифнинг сўзларига кўра, “ear” компоненти " идрок этиш” концептининг рамзи сифатида ифодаланиши, шу компонентли индивидуал идиомалар куч ва ҳукмронликни намоён бўлишининг сценарийсининг бир қисми бўлиши мумкин"⁹⁸.
Борлиқни тушунишдада тана ҳам муҳим рол ўйнайди. Г.В.Савчук дунёнинг фазовий моделининг рус фразеологиясидаги аксини ўрганиб, унинг шаклланишида соматик компонентли (шу жумладан қулоқ компоненти) фразеологик бирликларнинг роли ҳақида гапиради. Шахс (ва унинг қисмлари) соматик характерга эга бўлган фразеологик бирликлар ёрдамида таянч нуқтаси вазифасини бажаради, айниқса, яқин маъноларини тасвирлашда муухим роль ўйнайди⁹⁹.
К.Г.Завалишинанинг тадқиқоти қўшиқ фольклоридаги "жисмоний одам" концептосферасини ифодаловчи лексикани маданиятлараро таҳлил қилишга бағишланган. Антропоморфизм универсал эвристик принцип сифатида қаралади.
Муаллиф, шунингдек, "қулоқ" концептига ўрганилаётган концептосферанинг ажралмас компоненти сифатида эътибор қаратади. Фольклор матнларида концепцияни ифодалаш воситаларини тиллараро таққослаш (қулоқ ва унинг қисмини номлайдиган сўзлар, бу лексемаларга атрибутив қаторлар) ўтказилади, матнларда қулоқнинг эшитиши билан эмас, балки ҳолат билан боғлиқ эканлиги қайд этилган. К.Г.Завалишина концептнинг барча учта фолклор анъаналарида (рус, немис ва инглиз) долзарблиги ҳақида гапиради, бу қулоқнинг инсоннинг ривожланиши ва ҳаёт фаолиятидаги, улар билан боғлиқ тасаввурлар ва рамзларда табиий эшитиш ва идрок этиш воситаси сифатидаги роли ва маданий аҳамияти билан боғлиқ. Қулоқларнинг алоқа жараёнидаги иштироки эса сўз ва товушлар фразеологиясида кенг акс этади¹⁰⁰.
А.Р.Попованинг диссертацияси биз татқиқ этаётган объект билан бевосита боғликликни касб этади. Унинг мақсади – бу бирламчи “қулоқ” сўзининг семантик ривожланиши натижасида ушбу сўзнинг лексико-фразеологик комплекснинг (ЛФК) таркибий-семантик тавсифини беришдир¹⁰¹. Тадқиқот мавзуси – қулоқнинг лексик-семантик вариантлари (ЛСВ), шунингдек, ундан келиб чиққан лексемалар ва фразеологик бирликлар, ва уларнинг қайд этилган ЛФК нинг жихҳатлари билан нисбати (муаллиф ЛСВ таркиби ва “қулоқ” номли деривацион майдон ва фразеологик бирлик таркиби ўртасидаги мотивацион алоқаларни излайди.) Иш материаллари, ўз навбатида, ЛСВ лексемалари, юқоридаги қулқ билан ифдаланган уянинг ҳосилалари, шунингдек қулоқ компонентли фразеологик бирликлардир.
Илмий ишда 19-асргача ва 19-21 асрларда полисемантиканинг диахроник ривожланишидаги семантик тузилишини ўрганади. Муаллиф, қулоқ лексемасининг ЛСВ тизими шу вақт мобайнида жиддий ўзгаришларга учраган, замонавий тилларда унинг 26 та маъноси мавжуд (улардан 15 таси адабий тилга тегишли) деган хулосага келади. Полисемантнинг маънолари қўл тушунчасининг ўрганилаётган тил учун муҳим бўлган турли хил объектлар, ҳодисалар билан ассоциатив алоқаларини акс эттиради (қулоқ ҳар хил фаолият воситаси вазифасини бажаради; ҳосилаларнинг катта гуруҳи қулоқни эшитиши орқали узатиладиган хусусиятларга эга одамни билдиради). JICB лексемаси эгаллаган семантик майдон катта – у турли соҳаларни қамраб олади: объект, ҳаракат, шахсниг ҳар хил атрибутлари ва фазилатлари, рамзий режанинг мавҳум тушунчалари. Бу соматизмнинг инсон учун аҳамияти, унинг хилма-хил хусусиятлари, тилда акс эттирилган функциялари ҳақида гувоҳлик беради¹⁰².
Қулоқ полисемантикаси кўп сонли дериват қатламлари учун бошланғич нуқта ва кўплаб барқарор ифодалар қаторига киради. А.Р.Попова ўрганилаётган лексеманинг тегишли ЖИCБ билан мотивацион алоқалар нуқтаи назаридан қўлнинг юқори қисми билан сўз ясаш ва фразеологик уялар бирликларини кўриб чиқади.
Хосилаларда қулоқнинг ўзи - инсон танасининг аъзоси ва қулоқ билан боғлиқ бўлган турли хил белгилар, шахс ва унинг жисмоний ва руҳий хусусиятлари, ҳақиқатнинг бошқа ҳодисалари сифатида акс этган¹⁰³.
А.Р.Попова биз учун муҳим бўлган қуйидаги хулосаларга келади. Қулоқ полисемантикасини қадимий келиб чиқишга эга, кенг қўлланилиши билан ажралиб туради, улкан лексик ва фразеологик салоҳиятга эга бўлиб, у "коенцепт" ва "майдонда” (олинган лексемалар ва фразеологик бирликлар) ривожланишини амалга оширилади, ўзининг ривожланиш жараёнида турли даражаларда намоён бўладиган тил тизимига сезиларли таъсир кўрсатадиган бирликлардан бири бўлиб чиқади
Аниқланган лексико-фразеологик компонентининг (ЛФК) катта семантик майдонини ўз ичига олади ва унинг бўлинмалари воқеликнинг турли ҳодисаларини, инсон фаолияти соҳаларини белгилайди. Ўрганилаётган тилга тегишли бўлган бошқа белги “қулоқ” сўзи, унинг ҳосилалари ва фразеологик бирликларда, шу жумладан қулоқ сўзи алоҳида ва иккита ёки учтада ҳам белгиланиши мумкин, бунинг натижасида муаллиф ЛСВ нинг хосила ва фразеологик бирликлар билан семантик корреляциялари мавжудлигини кўради¹⁰⁴.
Ушбу тадқиқотда биз А.Р.Попова томонидан олинган натижаларга таянамиз, аммо биз объектни, мақсадларни, материални таҳлил қилиш усуллари ва ёндашувларидаги фарқларни қайд этамиз. Тадқиқотимизнинг объекти - бу бошқа ёндашув ва мураккаб тадқиқот методикасини олдиндан белгилаб берадиган "қулоқ" лексик-семантик майдони ва уни ташкил этувчи тил бирликларидир.
Қайд этилганидек, тадқиқотчи денотатинининг битта (асосий бўлса ҳам) номи билан боғлиқ бўлган лингвистик воситаларнинг семантикаси ва тизимли мотивацион алоқаларини таҳлил қилади. Биз “қулоқ” семантикасининг асосий номини, қулоқ қисмлари номларини, ҳаракатларни, ҳолатларни, шу жумладан турли отлар, сифатлар, феълларни ўз ичига олган кенг ассоциатив-семантик майдон доирасидаги, шунингдек концепция номининг ҳосилаларини кўриб чиқамиз.
ХХ асрнинг бошларида атроф-муҳит товушларини эшитиш органлари (физиологик эшитиш) билан қабул қилишнинг физиологик қобилияти билан бирга, нутқни (нутқни эшитиш) қабул қилиш ва назорат қилиш қобилияти мавжуд деган тушунча бор эди. Ўз навбатида, нутқ эшитиш она ёки нутқ товушларини эшитиш ва таҳлил қилиш қобилияти сифатида, нутқни бошқа тилда идрок қилишнинг психофизиологик асослари оғзаки бўлмаган товушларда, масалан, мусиқий оҳанг ва шовқинларда ҳаракат қилиш қобилияти сифатида оғзаки бўлмаган эшитиш билан фарқ қилади¹⁰⁵. Шунингдек, Е.Д. Хомская, нутқни эшитиш бутунлай умрбод шаклланиб, у муайян нутқ муҳитида шаклланиб, унинг қонунларига мувофиқ шаклланади¹⁰⁶. Нутқ эшитиш кўпинча инсоннинг психолингвистик қобилияти сифатида тавсифланади. С.С.Пашковскаянинг мақоласидаги таърифга мисол келтирамиз: "нутқ эшитиш - инсон нутқни эшитиш орқали қабул қилиш ва бир вақтнинг ўзида ички нутқда тилнинг барча фонологик воситаларини кўпайтириш, овозли нутқни ифодалаш ва интонация қилиш психолингвистик қобилиятидир"¹⁰⁷.
Ўз нутқини назорат қилиш меҳанизмининг ривожланиши тўла-тўкис тил шахсининг шаклланишига асос бўлади. Бундай механизм - нутқ товушларини узоқ муддатли хотирада сақланган сегментар ва супер-сегментар даражадаги нутқ бирликлари билан фарқлаш ва таққослаш орқали эшитиш ва таҳлил қилиш қобилиятидир. Бундай бирликларни дастлабки босқичда шакллантириш ва восита дастурини шакллантириш учун асос сифатида артикуляция ва ҳис қилиш меҳанизми мажмуасидан фойдаланиш чет тилини ўқитишнинг фонетик жиҳатининг асосий вазифасидир¹⁰⁸.
Бу ҳолатда А.Гудавичюс перцепция ЛСГлари билан узвий боғлиқ бўлган қуйидаги сўз гуруҳларини ажратади: ҳиссиёт (ҳузур қилмоқ, ажабланиб қарамоқ) доирасига кирувчи сўзлар, перцепция белгилари жараён сифатида эмас, балки натижа сифатида ифодаланган маъноли сўзлар (ёқиб юбормоқ, пиширмоқ, ёпмоқ), инсонни ташқи ҳисларини ифода этувчи сўзлар (маза, таъм, кўриш, ҳид сезиш, эшитиш, ҳис қилиш), идрок, тасаввур (тушунча) ва хаёл қилиш ЛСГларига тааллуқли сўзлар, фақат муайян ҳаракат (тадқиқ қилмоқ) учун восита ҳисобланувчи, маъносида перцепция белгиси ифодаланган сўзлар, кўз, юз (кўзини қисмоқ, кўз қири билан қарамоқ, кўзини олайтирмоқ) ифодасини англатувчи сўзлар ва бошқалар¹⁰⁹.
Фонематик эшитишнинг лингвистик таърифлари кўп жиҳатдан муаллифнинг маълум фонологик мактабга мансублигига боғлиқ. Шундай қилиб, Ленинград (Санкт-Петербург) фонологик мактаби вакиллари маълум фонемик эшитишни маълум бир товуш тури (фонемага) учун эшитиладиган нутқ товушларни васф қилиш қобилияти ва Москва мактаб вакиллари эса фонемани ва унинг позицион вариантларини юқори даражадаги тилнинг муҳим бирлиги (морфема таркибидаги фонема) бир қисми сифатидаги кўринишидир¹¹⁰. Н.И.Жинкин, ушбу фонологик мактабларнинг фикрларини кўриб чиқиб, фонемаларни ажратиш турли ёндашувларга қарамасдан, улар нутқ товуши фонемасига тенг эмаслигини ва фонема товуш белгиларининг баъзи томонидан амалга ошириладиган функциядир¹¹¹.
Юқоридаги илмий ишлардан фарқли ўлароқ, А.А.Кретовнинг илмий ишларида семантик ва лексик деривация муаммолари ЛСГнинг ўзаро боғлиқлиги ва интеграция механизмлари ифода этиш ва аниқлаш йўли билан очиб берилади. Мотивацион ва функционал алоқаларнинг бўлиниши, эшитиш перцепцияси ЛСГларини бошқа ЛСГ, яъни (марказдан узоқлашув, семантик (ички ва ташқи) жараёнлар)ларга қараб юриши (ўтиши) қандай бўлса, бошқа ЛСГ (марказга интилувчи семантик жараёнлар)лар унга қараб интилиши шундай бўлади. Эшитиш перцепцияси ЛСГи ичида “ички ўзгаришлар генератори” сифатида семантик фаоллиги билан “тинглаш” феълларидан фарқланадиган “эшитиш” феъллари пайдо бўлади¹¹².
Юқоридаги диссертацион тадқиқот ишида шундай когнитив модель сифатида эшитиш перцепцияси концептининг феълли таксономик модели кўриб чиқилган. Бу мураккаб когнитив модель қурилиши эшитиш перцепцияси жараёнининг мураккаблиги билан ўзаро боғлиқ бўлади. Агар турли файласуф олимлар, психологлар ва тилшунослар уни қандай талқин этганликлари ва талқин қилишларига эътибор берилса, унинг моҳияти янада ойдинлашади.
В.И.Кодухов изидан бориб, биз лексик-семантик гуруҳ (ЛСГ)ни умумий асосий маъно компонентлари билан бир сўз туркумига боғланган сўзни тушунамиз¹¹³.
Ю.П.Бизова ўзаро боғлиқлик нафақат синтактик қурилмаларнинг ўзига хослигида, улардаги эшитиш перцепцияси феълларининг семантикасида, балки коммуникатив регистрлар вазифаларида ҳам эканлигини асослаб беради¹¹⁴.
Биз Ю.П.Бизова томонидан берилган фикрларга қўшимча тариқасида ўзаро боғлиқлик нафақат синтактик, семантик ва коммуникатив нуқтаи назардан, балки прагматик нуқтаи назардан хос эканлигини айтиб ўтишимиз жоиз. Гап кўриш перцепцияси ҳақида кетганда, биз, албатта, унинг структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик жиҳатларига эътибор қаратишимиз керак.
Бизнинг фикримизча, биринчидан, эшитиш ролини маълумот ёки билимни қабул қилишга, иккинчидан, инсон имкониятидан келиб чиққан ҳолда муайян ҳаракат объектида “эшитиш ва ақлий” (инсон) диққатни бир жойга жамлаш, имкон даражасида уларни кўриш орқали кузатиш ёки уларни ақлан назорат қилиш ва таҳлил қилишга асосланган.
Юқоридаги маълумотлар бир муҳим хулоса чиқаришга имкон беради: семантик ҳукмронлик табиатига кўра иккита қарама-қарши гуруҳ мавжуд – физик ҳаракатларнинг предметлари ва ақлга асосланган нарсалар, лекин эшитиш перцепциясининг бундай феъллари аралаш семантикалар билан боғлиқ бўлган предикатлар сифатида кўриб чиқилади, чунки унинг маъноси жисмоний ( аниқроғи – физик-физиологик) ва ментал компонентлардир. Бундай ҳолатда, перцепт компоненти – перцепт нуқтаи назаридан объектни (объектни ёки бутун перцептив воқеликни) перцепция субъектининг эшитиш майдонига киритиш қатъий жисмоний сифатида тавсифланмайди, чунки вазиятнинг тегишли томони перцепцияга олиб келмайди, аммо мураккаброқ инсон муносабатларига тахмин қилинади.
М.Б.Примова рус тилида эшитиш перцепцияси феълларининг лексик-семантик гуруҳларини инобатга олган ҳолда, рус тилидаги эшитиш перцепцияси феъллари маъносида қуйидаги фарқловчи семаларни ажратади: узоқдан (қулоқ солмоқ), перцепция якуни (тингламоқ, эшитмоқ), бир қанча вақт (тинглаб турмоқ), вақти-вақти билан (пойламоқ), давомий (муттасил эшитмоқ, эшитиб тўймаслик, қулоқлашмоқ), интенсив, диққат билан (диққат билан эшитмоқ, астойдил эшитмоқ, термулиб эшитмоқ), кучайтириш (синчиклаб эшитмоқ, разм билан эшитмоқ), кенгайтириш билан (эшитиб қотиб, оғзи очилиб, маҳлиё бўлиб қолмоқ), диққат билан, охиригача (диққат билан эшитиб топмоқ, пинхона эшитмоқ, билиб олмоқ), бошидан то охиригача диққат билан эшитмоқ (кўп феълли бирикмалар), яқиндан ва узлуксиз (кўп феълли бирикмалар).¹¹⁵
А.А.Кретов эшитиш перцепцияси феълларининг лексик-семантик гуруҳларини тақсимлашда икки ёндашув (тор ва кенг тушунча) мавжудлигига ишора қилади.¹¹⁶ Тор тушунча билан лексик-семантик гуруҳларни ажратиш мезонлари феълларнинг синтактик мувофиқлиги характерига айланади, фақат гапда эга вазифасини эгалловчи субъектив йўналтирилган феъллар ҳисобга олинади. Бундай ҳолда эшитиш перцепцияси ЛСГ ичида, қоида тариқасида, иккита катта, кичик гуруҳлар ажралиб туради: “эшитиш” ва “тинглаш” туридаги феъллар каби бир қатор белгиларга қарама-қарши: активлик/пассивлик, мақсадли/мақсадсиз, самарали/самарасиз, субъектдан объектга қараб ёки аксинча. Шу билан бирга “қараш/кўрмоқ” феъл жуфтлиги бўлаклари ўртасидаги муносабатлар алоҳида семантик муносабатлар тури – ўзаро бир-бирини тўлдирувчи муносабатлар деб қаралади.
Бизни ўраб турган олам ҳақидаги ахборотнинг катта қисми билан таъминловчи эшитиш перцепцияси, перцепциянинг қолган кўриш, ҳид сезиш, таъм билиш ва сезиш турларига нисбатан ҳукмронлик қилади. Бундан ташқари, “видео манбалар нафақат инсон ҳаёт тарзини ўзгартириши учун тўғри йўл кўрсатади, унинг кўпгина ҳатти-ҳаракатларига раҳбарлик қилади, балки унинг билими ва ўй-фикрларининг асоси бўлиб ҳам хизмат қилади”.¹¹⁷
Эшитиш – нафақат эшитиш мумкин бўлган нарсалар, балки эшитиб бўлмас, мавҳум, ваҳоланки, инсоннинг ички дунёсини ҳам билувчи энг кучли қуролдир: “...инсон мавҳум бўлган объектлар – ҳис-туйғу, ёмонлик ва ёлғонни, нарсаларнинг ва ишнинг моҳиятини билишга қодир...”.¹¹⁸
Ш. Назированинг "Инглиз, ўзбек ва рус тилларидаги соматизмларнинг семантик структураси ва бирлиги" мавзусидаги тадқиқотида инглиз, ўзбек ва рус тилларидаги соматизмларнинг семантик структурасини изоморф ва алломорф қирралари, норматив ва норматив бўлмаган бирлиги аниқланган.
Диссертацияда муаллиф инглиз тилида соматизмлар синонимига эътиборни қаратар экан, “қулоқ” лексемасига тўхтаб, уни қисман таҳлил қилиб ўтган. Тадқиқотчи қулоқ семантикасига доир кенг маънони ифодаловчи феъллар ҳаммаси соматизмлардир (ёки соматик гуруҳлардир) дйилади. Шунингдек, диссертацияда инглиз, ўзбек ва рус тилларида соматизмларнинг сифатлар билан норматив қўлланиши таҳлил қилинган¹¹⁹.
Ш.Назирова таъкидлашича, қиёсланаётган уч тилда соматизмларга хос хусусият шундаки, улар тилда қўлланиш нуқтаи назаридан доим ҳам ўзларининг семантик мазмуни билан бир-бирига мос келавермайди. Чунки ҳар бир тилда сўзлашувчи халқ томонидан соматизмлар қўлланишининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд¹²⁰.
Қуйида биз юқоридаги олимлар назарияларини инобатга олган ҳолда “қулоқ” семантик майдонининг бошқа лексемалар билан ўзаро узвий боғланиши нуқтаи назаридан фрейм таҳлилини беришга ҳаракат қиламиз.
Ҳозирги вақтда когнитив тилшуносликда кенг тарқалган методлардан бири фрейм семантикаси ҳисобланади. Лингвокогнитологияга кўра, ҳар қандай матн маълум бир фрейм ифодасидир¹²¹. Фрейм назариясини яратган олимлардан бири М.Минский унга шундай таъриф беради: “....фрейм – стереотип вазиятларни намоён қилиш усулларидан бири ҳисобланиб, ҳар қандай фреймда кўпқиррали ахборот ўзаро боғланган бўлади”¹²². Бинобарин, фрейм у ёки бу типик вазиятнинг кенг ҳажмли прототипи бўлиб, матн яратилиши жараёнида когнитив контекст вазифасини бажаради. Бу ўринда шуни ҳам айтиш лозимки, матн яратилиши тадқиқида когнитив структуралардан бири бўлган гештальт ҳам муҳим ўрин тутади.
“Frame”(фрейм) – инглизча сўздан олинган бўлиб, “каркас” ёки “рамка” деган маъноларни англатади¹²³.
О.Ю.Ромашина фикрича, фрейм аниқ концептуал маконни (семантик майдонни) ташкил қилиб, у фразеологик бирлик тадқиқотлари маъноси остида бўлади¹²⁴.
Таъкидлаш лозимки, Ш.Сафаровнинг “фрейм” атамаси ҳақидаги фикрлари назарий қарашлари алоҳида аҳамият касб этади. Унинг фикрича: “Инсоннинг ҳар қандай ахборотни эгаллаши бевосита унинг хотирасида сақланаётган олдинги тажрибаси ва билими доираси миқёсида амалга ошади. Ҳар бир инсон хотирасида маълум миқдордаги билимлар структураси заҳирасида сақланади ва айнан шу заҳира ахборотни қабул қилиб идрок этиш воситаси ролини ўтайди. Бошқача айтганда, ҳар бир шахс онгида «фреймлар тўри тўплами» мавжудким, ушбу тўплам билим ва идрок фаолиятини маълум кўринишдаги «андоза»лар асосида амалга ошишини таъминлайди¹²⁵.
Фрейм – бу кўп компонентли, ҳажми катта бўлган концепт, у энг юқори даражада семантик майдон тушунчаси билан боғлиқ.
Фрейм тўрлари ғояси когнитив тилшуносликка дастурлаштириш соҳасидан ўзлашган. Семантик тўр фрейм тўри турларидан бири саналади, аммо тилшуносликда фақат унинг ўзидан фойдаланилади, холос.
Фрейм инсон хотирасидаги билимлар заҳираси ҳамдир. Яна фрейм – образнинг мавҳум модели.
“Фрейм” ҳақида олимларнинг назарий фикрларини эътиборга олиб, уларни умумлаштириб ва бойитган ҳолда М.Жўраеванинг назарий қарашларига қўшилиб қуйидаги ишчи таърифни берамиз:
Фрейм¹²⁶ – бу турли хил ахборот ва ситуацияларни универсал система тарзида баён қилувчи, когнитив структур типлари асосида стандарт билимлар мажмуини ҳар хил моделлар ва ҳар хил тил бирликлари ёрдамида ифода этувчи, кўп компонентли концептдир. Фреймлар тўғридан-тўғри нутқнинг мулоқот жараёнида иштирок этади ва экстралингвистик билимлар дунёсини ўзида акс эттиради. У инсон онгида маълумотларни сақлаш йўлидир. Улар инсоннинг умри давомида йиққан ижтимоий-маданий маълумотларига асосланади. Метафорик ифодаларни талқин этишда уларнинг роли каттадир.
Филология фанлари доктори, профессор Ш.Сафаровнинг айтишича, билимни жамлаш ва сақлаш учун ўзлаштирилган билим когнитив қолипга биноан ихчамлаштирилиши зарур. Когнитив қолиплар (концепт, образ) бўйича билимни ихчамлаштириш учун шу концептуал тизим бирликлари (фрейм, скрипт, сценарий, гештальт кабилар) тусини олиши даркор¹²⁷. Тилшунос олимнинг фикрларига таяниб, биз қуйида “қулоқ” семантик майдони билан боғлиқ лисоний бирликларни фрейм таҳлили орқали ифода этишга ҳаракат қиламиз (2.1-расмга қаранг):