Диссертацияси илмий раҳбар: Насметова С. М., б ф. д., е и. Х Тошкент 2022 йил мундарижа

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари 5 та халқаро ва 4 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. Диссертация мавзуси бўйича 15 та илмий иш чоп этилган, шулардан 6 таси илмий мақола бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг диссертациялар асосий илмий натижаларини чоп этишга тавсия этилган илмий нашрларда, жумладан, 2 таси республика нашрларида, 1 таси хорижий журналда нашр этилган, 1 та фойдали моделга патент олинган.
Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши. Диссертация кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ҳамда иловалардан иборат. Диссертациянинг ҳажми 114 бетни ташкил этган.

АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ
1.1.Эндофит микроорганизмларнинг тавсифи, хусусиятлари ва биологик хилма-хиллиги

Endofit va endofit zamburug'lar mikologik adabiyotlarda so'nggi 30 yil ichida o'simliklar ichki mikotasini tasvirlashda tez-tez uchrab turibdi. "Эндофит" атамаси юнон тилидан олинган, endon = ичида ва phyte = ўсимлик. Ушбу атама биринчи marta 1866 йилда Де Барй томонидан фанга киритилган. Эндофитлар barcha yuksak o'simlik тўқималарининг epidermis hujayra qatlamlari ostidagi ҳужайралараро ва ҳужайра ичидаги бўшлиқларда жойлашиб хўжайин ўсимликка зарар етказмасдан яқин симбиётик муносабатда ҳаёт кечирадиган микроорганизмларнинг ўзига хос гуруҳидир [1 –betlar]. Улар мезбон ўсимликларнинг физиологик фаолиятига катта таъсир кўрсатади. Endofitlar xo’jayin o'simlikning deyarli barcha organlarida mavjud va ba'zi o’simlik turlarida urug'larida uchrashligi aniqlangan. Endofit o'simliklarning keyingi avlodiga urug' orqali o'tadi, masalan, jinssiz Akremonium o'ti. endofitlar faqat uy egalarining urug'lari orqali tarqaladi (Tan & Zou 2001). Zamburug’ mitseliysi urug’dan unib chiqqan o’simlik poya va barg to'qimalariga o’tib rivojlalandi, generativ faza davrida esa gulli novda orqali gul tugunchasiga o’tadi urug'larda saqlanadi. (Firákova va boshq. 2007). Бундан ташқари, улар синтез қилган иккиламчи метаболитлар хўжайин ўсимликларини бошқа бактериал ва замбуруғ патогенларидан ҳимоя қилади ва ўсимликларнинг ўсишига ижобий ёрдам беради.

Endofit zamburug'lar inson hayotida muhim biologik ro’l o'ynaydigan saratonga qarshi, antimikrob, antioksidant va antiviral tabiatga ega ikkilamchi metabolitlar sintez qiluvchi mikroorganizmlardir. Ular farmatsevtika sanoatida, qishloq xo'jaligida va atrof-muhitni muhofaza qilishda foydalanish uchun yangi tabiiy agentlarning isriqbolli manbalari hisoblanadi.
Endofit zamburug'lar juda xilma-xil zamburug' olamining ekologik, polifiletik guruhi bo'lib, ular asosan askomitsetalar va anamorf zamburug'larga tegishlidir Ular ўсиш шароитидаги турли омилларни ўзгартириш орқали оптималлаштирилиши мумкин бўлган биофаол табиий маҳсулотларнинг истиқболли манбаи сифатида қаралади. Сўнгги йилларда ушбу микроорганизмлар томонидан ишлаб чиқарилган янги биофаoл молекулаларни ўрганиш тадқиқотчилар еътиборини тортмоқда. Эндофит замбуруғлар муҳим биотехнологик воситалардир, чунки улар кўплаб иккиламчи метаболитларни ишлаб чиқаради. Бироқ, биоактив молекулаларнинг ушбу муҳим манбасига кириш учун эндофит замбуруғларнинг хилма-хиллигини ўрганиш ва уларнинг турларининг бойлигини турли экотизимларда каталоглаш зарур.
Эндофит замбуруғлари метаболитларининг кенг доирасини ишлаб чиқариш орқали бир нечта қизиқарли метаболитлар, шу жумладан: алкалоидлар, стероидлар, флавоноидлар, терпеноидлар, хинонлар ва феноллар каби турли хил кимёвий синфларга мансуб моддалар мавжудлиги аниқланди.
Эндофит замбуруғлари микробиологлар, кимёгарлар ва экологларга биологик ресурс хазинаси сифатида катта қизиқиш уйғотди, чунки улар экотизимда стрессга чидамлилик, екологик мослашув ва ўсиш ва ривожланишни рағбатлантириш учун турли хил ажралмас рол ўйнайди. Шунинг учун улар замонавий қишлоқ хўжалиги, фармацевтика ва биотехнологик саноатда қўлланиладиган турли хил биологик фаолликни намоён қиладиган янги иккиламчи метаболитларнинг ўзига хос манбаи сифатида қаралади. Endofit zamburug'larning tabiatdagi ekologik roli xilma-xil va ko'pdir. Endofitlar ignabargli daraxtlar va o'tlarni hasharotlar hujumidan saqlaydi bundan tashqari, bu zamburug’larning ko'pchiligi biologik faol ikkilamchi metabolitlarni chiqaradi. Bir qator tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, endofit zamburug'lar tomonidan ishlab chiqarilgan birikmalarning 30% dan ortig'i antifungal va antibakterial ta'sirga ega. Abies Alba o’simlik turidan ajratilgan Pleurophomopsis va Cryptosporiopsis turiga oid kabi endofitlarning izolatlari antibiotik faolligiga ega ekanligi aniqlangan. Bir qator tadqiqotchilar bargli va ignabargli daraxtlardan biologik faol ikkilamchi metabolitlarni ishlab chiqaraqdigan endofit Pezicula turiga mansub shtammlarni ajratib olishdi [Schulz va boshq., 1995]. Boshqa tomondan, Xylariaceae endofit turlaridan indol diterpenlar va sitoxalazin kabi yuqori biologik faollikka ega bo'lgan bir nechta birikmalar ishlab chiqarishini anioqlashdi (Hensens va boshq., 1999). Biroq, endofit zamburug'lar tomonidan ishlab chiqariladigan turli xil toksinlar mavjud bo'lib, ularni o'simlik to'qimalarida aniqlash qiyin.
Endofitlar benzopironlar, fenol kislotalar, alkaloidlar, flavonoidlar, terpenoidlar, ksantonlar, xinonlar, steroidlar, tetralonlar, ksantonlar va boshqalarning hosilalarini o'z ichiga olgan turli xil bioaktiv ikkilamchi metabolitlarning ishlab chiqaruvchilaridir (Tan va Zou, 2001). Ushbu biofaool metabolitlar antibiotik, antiparazitar, agrokimyoviy moddalar, saratonga qarshi vositalar, immunosupressantlar va antioksidantlar (Strobel, 2003) kabi keng xususiyatga ega.
Endofit zamburug’ shtammlarning tavsiflangan populyatsiyalari kam, bu yangi shtammlarni topish, turli xil bo'shliqlar va ekotizimlarda o'simliklarni kolonizatsiya qiladigan endofit mikroorganizmlardan tabiiy mahsulotlarni topish imkoniyatini anglatadi.
Ho’jayin o'simliklarda endofitlarning roli.
Endofitlar o'simliklarga turli yo'llar bilan ta'sir qiladi va ularning potentsial funktsiyalari aniq belgilanmagan, lekin ko'p hollarda mezbon o'simliklarda endofit mikroorganizmlarning mavjudligi o'simliklar uchun foydalidir. Ko'pgina endofitlar azot (N) fiksatsiyasi, fosfatning eruvchanligi, fosforning (P) o'zlashtirilishini kuchaytirishi, sideroforlar, ACC deaminaza va auksin, gibberellinlar va indol sirka kislotasi kabi o'simlik gormonlarini ishlab chiqarish qobiliyatiga ega.