Dori vositalarining yaratilish jarayoni va ta’sir qilish mexanizmlari
Ijobiy va salbiy modulyatorlar ro’yxati
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
8Dori vositalari-1
- Bu sahifa navigatsiya:
- Biomolekulalar Ijobiy modulyatorlar Salbiy modulyatorlar
Ijobiy va salbiy modulyatorlar ro’yxati
Dori vositalarining retseptorlari Farmakologiyaning dori vositalarining organizmga ta’sirini o’rganuvchi bo’limi “farmakodinamika” (yun. Farmakon – dori va dynamo - harakat) deb ataladi. Dori preparatlarining ta’sir mexanizmi dolzarb mavzudir. Bunda eng avvalo “ta’sir” va “effekt” atamalari o’rtasidagi farqni anglash lozim. Dastlab dori vositasi hujayraning membranasi yoki boshqa komponentlari bilan ta’sirlashadi. Bunday birlamchi ta’sirlashuv “ta’sir” termini bilan belgilanadi. Birlamchi ta’sir natijasida hujayra membranasi, hujayra fermentlarining funksiyasi o’zgaradi va moddaning effekti yuzaga keladi. Farmakologiyaning nazariy savollariga javob toppish va kelgusida yangi dori preparatlarini ishlab chiqish uchun avvalo ana shu dori moddasining hujayra strukturasi bilan dastlabki ta’sirlashuv usuli juda muhimdir. Dorivor moddaning hujayra komponentlari bilan dastlabki ta’sirlashuviga retseptorlar javobgardir. Modda – retseptor ta’sirlashuvida yondosh strukturalar ham ishtirok etadi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, moddaning effektini yuzaga kelishida retseptor bilan bog’lanishidan tashqari boshqa yo’llar ham mavjud. Masalan, dori moddasi qon plazmasi oqsili – albumin bilan yoki biotransformatsiyada ishtirok etuvchi boshqa fermentlar bog’lanishi va butun organism bo’ylab tarqatilishi mumkin. Bunday bog’lanish natijasida farmakologik effect yuzaga kelmaydi, shu sababli bunday retseptorlar “ikkilamchi retseptorlar” nomini olgan. 1-rasmda dori vositasining so’rilishi, ekskretsiyasi, biotransformatsiyasi, shuningdek uning effekttiv retseptori va ikkilamchi retseptorlari bilan aloqasi tasvirlangan. Biomolekulalar Ijobiy modulyatorlar Salbiy modulyatorlar Fermentlar Aktivatorlar Ingibitorlar Retseptorlar Agonistlar Antogonistlar Ion kanallari Deblokatorlar Blokatorlar 1-rasm. Dori vositasining so’rilishi, ekskretsiyasi, biotransformatsiyasi, shuningdek uning effekttiv retseptori va ikkilamchi retseptorlari bilan aloqasi sxemasi. Retseptor va dori moddasinign ta’sirlashuvi massalar ta’siri qonuniga bo’ysunadi va ta’sirlashuvning kinetik xarakterga ega ekanligini ko’rsatadi. Retseptorlar haqidagi klassik nazariyaga ko’ra dorining maksimal effekti hujayra yuzasidagi barcha retseptorlar maksimal darajada dori bilan ta’sirlashganda yuzaga keladi. Keyinchalik bunday qarashlarga biroz o’zgartirish kiritildi. Aniqlanishicha, maksimal effect yuzaga kelishi uchun kritik miqdordagi retseptorlar dori bilan ta’sirlashishi lozim. Retseptor sifatida oqsilning karboksil, aminoguruhlari, sulfgidril guruhlari va fosfat kislota qoldiqlari xizmat qilishi mumkin. Dori vositasi retseptorlar bilan ion, vodorod, van-der-vaals bog’lari, va qolganlariga nisbatan anchayin mustahkam bo’lgan kovalent bog’lar yordamida bog’lanishi mumkin. Aksariyat hollarda esa bir necha xil bog’larning kombinatsiyasi kuzatiladi. Retseptor bilan bog’langandan so’ng dori moddasi mediatorlar, gormonlar va boshqa biologik faol moddalar kabi effektni yuzaga keltirishi mumkin. Dorilarning bunday effekti mimetik effekt deb ataladi. Masalan, adrenalin ta’siriga taqlid qiluvchi moddalar, adrenomimetiklar deb ataladi. Dori moddalari, mediatorlar, gormonlar, biologik faol moddalarning kimyoviy strukturasi o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish natijasida ma’lim bo’ldiki, mediatorga struktura jihatidan yaqin bo’lgan moddalar retseptor bilan bog’lanadi ammo kompleks hosil qilmaydi va effektni yuzaga keltirib chiqarmaydi. Bu holatda ular mediatorlarning raqobatli antogonisti sifatida ishtirok etadi. Bunday antogonizm shuningdek, strukturaviy antogonizm ham deb ataladi. Ya’ni struktura jihatigdan o’xshash bo’lgan biri qo’zg’atuvchi, ikkinchisi tormozlovchi effektga ega bo’lgan moddalar retseptor uchun raqobatlashadi. Konkurent (raqobatlashuvchi) antogonistlar terapiyada katta ahamiyatga ega. Masalan, adrenalin gormoni miokardning o’ziga xos retseptori – beta-adrenoretseptorlarga ta’sir etish orqali yurak muskulini qo’zg’atib, yurak muskullari qisqarishini tezlashtiradi, miokardning kislorod iste’molini oshiradi. Boshqa bir guruh moddalar – beta-adrenoblokatorlar, masalan, anaprilin miokardning beta 1 -adrenoblokatorlarni bloklaydi, adrenalin bilan raqobatlashadi va antiaritmik, antiangial va gipotenziv ta’sir qiladi. Farmakologiya nazariyasiga retseptorlar haqidagi ilk tushunchalar atsetilxolin retseptorlari bilan birga kiritilgan. Ma’lumki, aksariyat nerv tolalari boshqa nerv tolalari yoki ishchi organlarga qo’zg’alish haqidagi signalni atsetilxolin mediatori vositasida uzatadi. U xolinergik nerv tolalarining uchki qismidan arjalib chiqadi. Atsetilxolin bu xolin efiri va sirka kislotasidan iborat bo’lib, retseptor bilan ion bog’lari orqali bog’lanadi. Bunda mediatorning musbat zaryadlangan “boshcha” qismi, anion markazga ega bo’lgan retseptor qismi bilan bog’lanadi (2-rasm). 2-rasm. Atsetilxolinning xolinoretseptorlarga ta’siri. 1-atsetilxolin kation qismining, xolinoretseptorning anion markazi bilan ion bog’ hosil qilishi. 2-Karboksil guruhi kislorod atomining retseptor bilan vodorod bog’ hosil qilishi. Shuningdek, atsetilxolin molekulasi retseptorning efir markasi bilan vodorod bog’lari orqali bog’lanishi ham mumkinligi taxmin qilinadi. Atsetilxolin retseptori hujayra membranasida joylashgan bo’lib, uning atsetilxolin bilan ta’sirlashuvi natriy kanallarining o’tkazuvchanligini oshiradi. Natijada Na + ionlari hujayra ichiga kiritiladi va membrane depolyarizatsiyasi orqali hujayra qo’zg’alishiga sabab bo’ladi. Xuddi shu mexanizm bo’yicha, xolinergik innervatsiyaga ega bo’lgan silliq muskullar qisqaradi, so’lak bezlaridan so’lak ajraladi. Bu jarayonlar atsetilxolinning birlamchi effekti deb ataladi (3-rasm). 3-rasm. Atsetilxolinning hujayra membranasidagi natriy kanallariga ta’siri. Tinch holatda membrananing ichki qismi manfiy, tashqi qismi musbat zaryadlangan: a-tinchlik holatida natriy kanallari yopiq holatda bo’lib, natriy ionlarini hujayra ichiga kirishiga yo’l qo’ymaydi; b- lipoproteidlar retseptorlariga atsetilxolinning birikishi, konformatsion o’zgarishlarga olib keladi va natijada natriy kanallari ochilib, ionlar ichkariga kira boshlaydi. Oqibatda depolyarizatsiya yuzaga kelib, hujayra qo’zg’aladi. Garchi atsetilxolin ko’ndalang targ’il muskullarni qo’zg’atuvchi, MNS dagi bir qator nerv hujayralarini qo’zg’atuvchi sifatida har ikkala: parasimpatik va harakatlantiruvchi nerv uchlarida sintezlansada, bu organlardagi retseptorlar bir biridan farq qiladi. Parasimpatik nervlarning postganglionar retseptorlari – zamburug’ zahari bo’lgan muskaringa ta’sirchan bo’lgani sabali M- xolinoretseptorlar nomini olgan. Vegetativ nerv sistemasi gangliylari, ko’ndalang – targ’il muskullar retseptorlari nikotinga sezuvchanligi sabab N-xolinoretseptorlar deb ataladi. Atsetilxolinning ta’sir qilish mexanizmlarini o’rganish orqali amaliyotga bir qator moddalar tadbiq etilgan: ko’ndalang-targ’il muskullarni bo’shashtiruvchi va xirurgiyada qo’llaniladigan – miorelaksantlar, gangliylarda impuls o’tkazilishiga to’sqinlik qiluvchi – ganglioblokatorlar ba boshqalar. Boshqa bir mediator – noradrenalin simpatik nerv sistemasining postganglionary uchlarida sintezlanadi. Bnda ham o’xshash holatni kuzatish mumkin: ya’ni bitta mediatorga bir necha xil retseptor mos keladi. Ularni farmakologik tahlil qilib, alfa 1 - va alfa 2 -adrenoretseptorlari, beta 1 - va beta 2 - adrenoretseptorlarini farq qilish imkonini berdi. Natijada, yurak – qon – tomir tizimi funksiyasiga ta’sir etuvchi, gipotenziv, antiaritmik, shuningdek, bronxial astmani davolashda qo’llaniladigan ko’plab dori vositalari yaratildi va amaliyotda keng qo’llanilmoqda. Hozirgi kunda ham boshqa dori vositalarining retseptorlari haqidagi bilimlar kengayib bormoqda. Ma’lum bo’ldiki, bosh miyada biologik faol modda – gamma-amino-moy kislotasi (GAMK) sintezlanadi va unga ta’sirchan retseptorlar ham mavjud. Markaziy nerv tizimiga ta’sir etuvchi ko’plab moddalar masalan, narkoz berishda ishlatiladigan natriy oksibutirat aynan GAMK retseptorlariga ta’sir qiladi. Bu retseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar xlor kanallarining uzoqroq vatq ochiq holatda qolishiga, nerv hujayralari membranasi orqali xlor ionlari kiritilishi natijasida hujayralarning qo’zg’aluvchanligi pasayadi. Uzoq yillar davomida glitserin va nitrat kislota efiri bo’lgan nitroglitserin qanday qilib stenokardiya xurujini to’xtatishi tushunarsiz bo’lib kelgan. Garchi bu dori vositasi XIX asrdan buyon yurak ishemik kasalligini davolashda qo’llanilsada, bu dori bugungi kundagi ko’plab zamonaviy dori vositalari bilan raqobatlasha oladi. Nitroglitserin dori vositasining ta’sir mexanizmini tushunishda, qon tomirlarning endoteliy qavatida arginine aminokislotasidan azot oksidi (NO) sintezlanishi va u qon tomirlarni kengaytirish xususiyatiga ega ekanligining aniqlanishi katta burilish yasadi. Azot oksidi organizmda fiziologik holatda sintezlanadi va o’zining maxsus retseptorlariga ega. Tadqiqotlar natijasida nitroglitserin jigarda metabolizmga uchrashi va NO hosil qilishi aniqlandi. Bu azot oksidi xuddi fiziologik holatdagi NO kabi relaksant ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, dori vositalari uchun retseptorlarni o’rganish anchayin sermahsul bo’lib, u yordamida ma’lum bir moddalar yangi dori vositalarini ishlab chiqishda istiqbolli ekanini aniqlash mumkin bo’ladi. Dori moddalarining retseptor bilan ta’sirlashuvi natijasida yuzaga keladigan effekti u yoki bu xildagi kasallik natijasida yuzaga kelgan o’zgarishlarni davolash imkonini beradi. Farmakologiyada nisbatan keng tarqalgan davolash usuli bu – patogenetik terapiyadir. Ya’ni kasallikning rivojlanish mexanizmiga ta’sir qilish va bu orqali kasallik belgilarini to’xtatishdir. Farmakologiya bugungi kunda aniq fundamental fanlar qatoriga kiritiladi. Tibbiyotning yangi bir yo’nalishi – klinik farmakologiyaning yuzaga kelgani buning yaqqol isbotidir. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling