Dori vositalarining yaratilish jarayoni va ta’sir qilish mexanizmlari

Ijobiy va salbiy modulyatorlar ro’yxati 
Dori vositalarining retseptorlari 
Farmakologiyaning dori vositalarining organizmga ta’sirini o’rganuvchi bo’limi 
“farmakodinamika” (yun. Farmakon – dori va dynamo - harakat) deb ataladi. Dori preparatlarining 
ta’sir mexanizmi dolzarb mavzudir. Bunda eng avvalo “ta’sir” va “effekt” atamalari o’rtasidagi 
farqni anglash lozim. Dastlab dori vositasi hujayraning membranasi yoki boshqa komponentlari 
bilan ta’sirlashadi. Bunday birlamchi ta’sirlashuv “ta’sir” termini bilan belgilanadi. Birlamchi 
ta’sir natijasida hujayra membranasi, hujayra fermentlarining funksiyasi o’zgaradi va moddaning 
effekti yuzaga keladi. Farmakologiyaning nazariy savollariga javob toppish va kelgusida yangi 
dori preparatlarini ishlab chiqish uchun avvalo ana shu dori moddasining hujayra strukturasi bilan 
dastlabki ta’sirlashuv usuli juda muhimdir.
Dorivor moddaning hujayra komponentlari bilan dastlabki ta’sirlashuviga retseptorlar 
javobgardir. Modda – retseptor ta’sirlashuvida yondosh strukturalar ham ishtirok etadi. Shuni 
ta’kidlab o’tish kerakki, moddaning effektini yuzaga kelishida retseptor bilan bog’lanishidan 
tashqari boshqa yo’llar ham mavjud. Masalan, dori moddasi qon plazmasi oqsili – albumin bilan 
yoki biotransformatsiyada ishtirok etuvchi boshqa fermentlar bog’lanishi va butun organism 
bo’ylab tarqatilishi mumkin. Bunday bog’lanish natijasida farmakologik effect yuzaga kelmaydi, 
shu sababli bunday retseptorlar “ikkilamchi retseptorlar” nomini olgan. 1-rasmda dori vositasining 
so’rilishi, ekskretsiyasi, biotransformatsiyasi, shuningdek uning effekttiv retseptori va ikkilamchi 
retseptorlari bilan aloqasi tasvirlangan.
Biomolekulalar 
Ijobiy modulyatorlar 
Salbiy modulyatorlar 
Fermentlar 
Aktivatorlar 
Ingibitorlar 
Retseptorlar 
Agonistlar 
Antogonistlar 
Ion kanallari 
Deblokatorlar 
Blokatorlar 

---

1-rasm. Dori vositasining so’rilishi, ekskretsiyasi, biotransformatsiyasi, shuningdek uning 
effekttiv retseptori va ikkilamchi retseptorlari bilan aloqasi sxemasi.
Retseptor va dori moddasinign ta’sirlashuvi massalar ta’siri qonuniga bo’ysunadi va 
ta’sirlashuvning kinetik xarakterga ega ekanligini ko’rsatadi. Retseptorlar haqidagi klassik 
nazariyaga ko’ra dorining maksimal effekti hujayra yuzasidagi barcha retseptorlar maksimal 
darajada dori bilan ta’sirlashganda yuzaga keladi. Keyinchalik bunday qarashlarga biroz 
o’zgartirish kiritildi. Aniqlanishicha, maksimal effect yuzaga kelishi uchun kritik miqdordagi 
retseptorlar dori bilan ta’sirlashishi lozim. Retseptor sifatida oqsilning karboksil, aminoguruhlari, 
sulfgidril guruhlari va fosfat kislota qoldiqlari xizmat qilishi mumkin. Dori vositasi retseptorlar 
bilan ion, vodorod, van-der-vaals bog’lari, va qolganlariga nisbatan anchayin mustahkam bo’lgan 
kovalent bog’lar yordamida bog’lanishi mumkin. Aksariyat hollarda esa bir necha xil bog’larning 
kombinatsiyasi kuzatiladi.
Retseptor bilan bog’langandan so’ng dori moddasi mediatorlar, gormonlar va boshqa 
biologik faol moddalar kabi effektni yuzaga keltirishi mumkin. Dorilarning bunday effekti 
mimetik effekt deb ataladi. Masalan, adrenalin ta’siriga taqlid qiluvchi moddalar, 
adrenomimetiklar deb ataladi. Dori moddalari, mediatorlar, gormonlar, biologik faol 
moddalarning kimyoviy strukturasi o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish natijasida ma’lim bo’ldiki, 
mediatorga struktura jihatidan yaqin bo’lgan moddalar retseptor bilan bog’lanadi ammo kompleks 
hosil qilmaydi va effektni yuzaga keltirib chiqarmaydi. Bu holatda ular mediatorlarning raqobatli 
antogonisti sifatida ishtirok etadi. Bunday antogonizm shuningdek, strukturaviy antogonizm ham 
deb ataladi. Ya’ni struktura jihatigdan o’xshash bo’lgan biri qo’zg’atuvchi, ikkinchisi 
tormozlovchi effektga ega bo’lgan moddalar retseptor uchun raqobatlashadi.
Konkurent (raqobatlashuvchi) antogonistlar terapiyada katta ahamiyatga ega. Masalan, 
adrenalin gormoni miokardning o’ziga xos retseptori – beta-adrenoretseptorlarga ta’sir etish orqali 
yurak muskulini qo’zg’atib, yurak muskullari qisqarishini tezlashtiradi, miokardning kislorod 
iste’molini oshiradi. Boshqa bir guruh moddalar – beta-adrenoblokatorlar, masalan, anaprilin 

---

miokardning beta
1
-adrenoblokatorlarni bloklaydi, adrenalin bilan raqobatlashadi va antiaritmik, 
antiangial va gipotenziv ta’sir qiladi.
Farmakologiya nazariyasiga retseptorlar haqidagi ilk tushunchalar atsetilxolin retseptorlari 
bilan birga kiritilgan. Ma’lumki, aksariyat nerv tolalari boshqa nerv tolalari yoki ishchi organlarga 
qo’zg’alish haqidagi signalni atsetilxolin mediatori vositasida uzatadi. U xolinergik nerv 
tolalarining uchki qismidan arjalib chiqadi. Atsetilxolin bu xolin efiri va sirka kislotasidan iborat 
bo’lib, retseptor bilan ion bog’lari orqali bog’lanadi. Bunda mediatorning musbat zaryadlangan 
“boshcha” qismi, anion markazga ega bo’lgan retseptor qismi bilan bog’lanadi (2-rasm).
2-rasm. Atsetilxolinning xolinoretseptorlarga ta’siri. 1-atsetilxolin kation qismining, 
xolinoretseptorning anion markazi bilan ion bog’ hosil qilishi. 2-Karboksil guruhi kislorod 
atomining retseptor bilan vodorod bog’ hosil qilishi. 
Shuningdek, atsetilxolin molekulasi retseptorning efir markasi bilan vodorod bog’lari orqali 
bog’lanishi ham mumkinligi taxmin qilinadi. Atsetilxolin retseptori hujayra membranasida 
joylashgan bo’lib, uning atsetilxolin bilan ta’sirlashuvi natriy kanallarining o’tkazuvchanligini 
oshiradi. Natijada Na
+
ionlari hujayra ichiga kiritiladi va membrane depolyarizatsiyasi orqali 
hujayra qo’zg’alishiga sabab bo’ladi. Xuddi shu mexanizm bo’yicha, xolinergik innervatsiyaga 
ega bo’lgan silliq muskullar qisqaradi, so’lak bezlaridan so’lak ajraladi. Bu jarayonlar 
atsetilxolinning birlamchi effekti deb ataladi (3-rasm). 
3-rasm. Atsetilxolinning hujayra membranasidagi natriy kanallariga ta’siri. Tinch holatda 
membrananing ichki qismi manfiy, tashqi qismi musbat zaryadlangan: a-tinchlik holatida natriy 
kanallari yopiq holatda bo’lib, natriy ionlarini hujayra ichiga kirishiga yo’l qo’ymaydi; b-
lipoproteidlar retseptorlariga atsetilxolinning birikishi, konformatsion o’zgarishlarga olib keladi 

---

va natijada natriy kanallari ochilib, ionlar ichkariga kira boshlaydi. Oqibatda depolyarizatsiya 
yuzaga kelib, hujayra qo’zg’aladi.
Garchi atsetilxolin ko’ndalang targ’il muskullarni qo’zg’atuvchi, MNS dagi bir qator nerv 
hujayralarini qo’zg’atuvchi sifatida har ikkala: parasimpatik va harakatlantiruvchi nerv uchlarida 
sintezlansada, bu organlardagi retseptorlar bir biridan farq qiladi. Parasimpatik nervlarning 
postganglionar retseptorlari – zamburug’ zahari bo’lgan muskaringa ta’sirchan bo’lgani sabali M-
xolinoretseptorlar nomini olgan. Vegetativ nerv sistemasi gangliylari, ko’ndalang – targ’il 
muskullar retseptorlari nikotinga sezuvchanligi sabab N-xolinoretseptorlar deb ataladi. 
Atsetilxolinning ta’sir qilish mexanizmlarini o’rganish orqali amaliyotga bir qator moddalar tadbiq 
etilgan: ko’ndalang-targ’il muskullarni bo’shashtiruvchi va xirurgiyada qo’llaniladigan – 
miorelaksantlar, gangliylarda impuls o’tkazilishiga to’sqinlik qiluvchi – ganglioblokatorlar ba 
boshqalar. 
Boshqa bir mediator – noradrenalin simpatik nerv sistemasining postganglionary uchlarida 
sintezlanadi. Bnda ham o’xshash holatni kuzatish mumkin: ya’ni bitta mediatorga bir necha xil 
retseptor mos keladi. Ularni farmakologik tahlil qilib, alfa
1
- va alfa
2
-adrenoretseptorlari, beta
1
- va 
beta
2
- adrenoretseptorlarini farq qilish imkonini berdi. Natijada, yurak – qon – tomir tizimi 
funksiyasiga ta’sir etuvchi, gipotenziv, antiaritmik, shuningdek, bronxial astmani davolashda 
qo’llaniladigan ko’plab dori vositalari yaratildi va amaliyotda keng qo’llanilmoqda.
Hozirgi kunda ham boshqa dori vositalarining retseptorlari haqidagi bilimlar kengayib 
bormoqda. Ma’lum bo’ldiki, bosh miyada biologik faol modda – gamma-amino-moy kislotasi 
(GAMK) sintezlanadi va unga ta’sirchan retseptorlar ham mavjud. Markaziy nerv tizimiga ta’sir 
etuvchi ko’plab moddalar masalan, narkoz berishda ishlatiladigan natriy oksibutirat aynan GAMK 
retseptorlariga ta’sir qiladi. Bu retseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar xlor kanallarining uzoqroq 
vatq ochiq holatda qolishiga, nerv hujayralari membranasi orqali xlor ionlari kiritilishi natijasida 
hujayralarning qo’zg’aluvchanligi pasayadi.
Uzoq yillar davomida glitserin va nitrat kislota efiri bo’lgan nitroglitserin qanday qilib 
stenokardiya xurujini to’xtatishi tushunarsiz bo’lib kelgan. Garchi bu dori vositasi XIX asrdan 
buyon yurak ishemik kasalligini davolashda qo’llanilsada, bu dori bugungi kundagi ko’plab 
zamonaviy dori vositalari bilan raqobatlasha oladi. Nitroglitserin dori vositasining ta’sir 
mexanizmini tushunishda, qon tomirlarning endoteliy qavatida arginine aminokislotasidan azot 
oksidi (NO) sintezlanishi va u qon tomirlarni kengaytirish xususiyatiga ega ekanligining 
aniqlanishi katta burilish yasadi. Azot oksidi organizmda fiziologik holatda sintezlanadi va 
o’zining maxsus retseptorlariga ega. Tadqiqotlar natijasida nitroglitserin jigarda metabolizmga 
uchrashi va NO hosil qilishi aniqlandi. Bu azot oksidi xuddi fiziologik holatdagi NO kabi relaksant 
ta’sir ko’rsatadi.
Shunday qilib, dori vositalari uchun retseptorlarni o’rganish anchayin sermahsul bo’lib, u 
yordamida ma’lum bir moddalar yangi dori vositalarini ishlab chiqishda istiqbolli ekanini aniqlash 
mumkin bo’ladi.
Dori moddalarining retseptor bilan ta’sirlashuvi natijasida yuzaga keladigan effekti u yoki 
bu xildagi kasallik natijasida yuzaga kelgan o’zgarishlarni davolash imkonini beradi. 
Farmakologiyada nisbatan keng tarqalgan davolash usuli bu – patogenetik terapiyadir. Ya’ni 
kasallikning rivojlanish mexanizmiga ta’sir qilish va bu orqali kasallik belgilarini to’xtatishdir. 
Farmakologiya bugungi kunda aniq fundamental fanlar qatoriga kiritiladi. Tibbiyotning yangi bir 
yo’nalishi – klinik farmakologiyaning yuzaga kelgani buning yaqqol isbotidir.