Dori vositalarining yaratilish jarayoni va ta’sir qilish mexanizmlari

klinik farmakologiya shug’ullanadi. Agar klinik sinovlar natijasida preparat samarali ekanligi 
tasdiqlansa, shifokor keying bosqichda preparatning nojo’ya ta’sirini baholashi kerak. Misol 
uchun, agar shifokor qon bosimini pasaytirish uchun dori vositasini qo’llasa va shu bilan bir vaqtda 
be’morda oshqozon – ichak buzilishi kuzatilsa, bu preparatning nojo’ya ta’siri hisoblanadi. Bu 
nojo’ya ta’sirning kuchli darajasi yuqoriligi sabab, ba’zan klinik sinovlar to’xtatilishiga va 
preparatning kelgusida ishlab chiqarilmasligiga sabab bo’la oladi. Biroq kam uchraydigan va 
yuzaga kelishi sust bo’lgan va be’morning salomatligiga bevosita salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan 
nojo’ya ta’sirlar preparatni rad etishga sabab bo’la olmaydi. Ma’lumki, bir qator siydik haydovchi 
vositalar: furosemid, dixlotiazid kabilar qonda kaliy miqdorini kamaytiradi, ya’ni gipokaliemiyani 
yuzaga keltiradi. Bunday vaziyatda organizmdagi kaliy miqdori dieta yoki kaliyli dori preparatlari, 
kaliy tejovchi diuretiklar buyurish orqali qayta tiklanadi. Korreksiyaning bunday usuli yurak qon 
– tomir kasalliklari bo’lgan be’morlarni gipokaliemiya rivojlanishidan xavotir olmagan holda 
diuretiklar bilan samarali davolash imkonini beradi.
Klinik sinovlar muvaffaqiyatli o’tsa, preparatni sanoat miqyosida ishlab chiqarishga ruxsat 
beriladi va dorixonalardan joy oladi. Preparat haqidagi taqrizlar chop etiladi, dori vositasining 
ta’sir qilish mexanizmini o’rganish davom ettiriladi va nihoyat, preparat dori vositalari qatoridan 
joy oladi. Dori vositasining tadqiqotning birinchi bosqichidan to be’morlargacha bo’lgan yo’li 
uzoq va mashaqqatlidir. Dori vositasini amaliyotga qo’llashga ruxsat berilishiga ko’pincha bir 
necha yillar talab etiladi. Bir necha ming birikmalardan faqat ayrimlarigina “dori preparati” nomini 
olib amaliyotga tadbiq etiladi.
 
Farmakokinetika muammolari 
Farmakokinetika – farmakologiyaning bir bo’limi bo’lib, 
dori vositalari organizmda namoyon qiladigan xususiyatlari: 
dorining organizmga so’rilishi, tarqalishini, ajratib chiqarilishi 
va biotransformatsiyasini o’rganadi. Dori preparati ta’sir 
qilishi uchun u eng avvalo organizmga kiritilishi zarur. Bu esa 
ikki xil usulda: enteral va parenteral (yunoncha enteron – 
oshqozon – ichak trakti) amalga oshiriladi. Enteral usullarga 
organizmga bevosita kiritish, til ostiga, o’n ikki barmoq ichak 
va to’g’ri ichakka kiritish kabilar misol bo’ladi. Parenteral 
usulda dori preparati oshqozon ichak trakti ishtirokisiz amalga oshadi. Bular: teri ostiga, mushaklar 
orasiga, venaga inyeksiya qilish kabilardir. Dorini kiritish yo’li ko’p hollarda uning ta’sir qilish 
samaradorligi va tezligini aniqlab beradi.
Organizmga kiritilgandan so’ng dori moddasi qon orqali barcha organlar, to’qimalar va 
hujayralar aro suyuqliklar bo’ylab tarqaladi. Bunda kiritilgan moddaning konsentratsiyasi har bir 
to’qima va organlarda bir xil bo’lmaydi. Dori moddasining organism bo’ylab bir xil tarqalishiga 
to’qima baryerlari (to’siq) to’sqinlik qiladi. Bunday baryerlardan biri gematoensefalik baryer 
(GEB) bo’lib, qondan moddalarning markaziy nerv tizimiga o’tishi chegaralangan. Lipidlarda 
erimaydigan va ionlashgan zarrachalar bu baryerdan o’ta olmaydi. Masalan, to’rtlamchi azot atomi 
tutuvchi moddalar bu baryer orqali juda qiyin o’tadi. Bunday moddalarga atsetilxolinni misol 
qilish mumkin. Bunday baryerning vazifasi ma’lumdir: ya’ni u qon orqali ayrim moddalarning 

---

MNS ga so’rilishi va funksiyasini buzishini oldini oladi. Shu tufayli nafaqat biologic faol 
moddalar, balki ko’pgina dori vositalari (miorelaksantlar, ganglioblokatorlar) ham 
gematoensefalik baryerdan o’ta olmaydi.
Nisbatan yuqori o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan baryer sifatida kapillyarlar devorini keltirish 
mumkin. U orqali ko’pgina dori vositalari o’ta oladi va shu bilan birga yuqori molekulyar 
og’irlikka ega moddalar (masalan, 70 000 kDa massaga ega bo’lgan albumin) o’ta olmaydi. 
Kapillyarlarning bunday xususiyati qon o’rnini bosuvchi yuqori molekulyar moddalar 
(poliglyukinlar) ni amaliyotda qo’llanilishi imkonini beradi. Bu moddalar qonda sirkulyatsiya 
qiladi va to’qimalarga so’rilmaydi. Ona organizmini homiladan ajratib turuvchi yo’ldosh pardasi 
(platsentar baryer) ham ko’pgina dori vositalarini oson o’tkazadi. Shuning uchun ona oragnizmiga 
kiritilgan dori moddalari homilaga ham ta’sir etadi.
Suvda yahshi eruvchi dori vositalari asosan buyraklar orqali organizmdan chiqariladi. 
Uchuvchan moddalar o’pka orqali, qisman moddalar najas orqali, shuningdek ter orqali ham 
chiqariladi. Dori vositalarining organizmdan chiqarilishi uning qondagi konsentratsiyasi 
kamayishi va samaradorligining pasayishining asosiy sabablaridan biridir.
Yuqoridagi o’zgarishlardan tashqari, dori moddalari biotransformatsiyaga uchraydi. 
Dorilarning aksariyat qismi yog’da eruvchan kuchsiz organik kislota yoki ishqorlar bo’lib 
organizmdan osonlikcha ajratilib chiqarilmaydi. Masalan, buyrak tugunchalaridagi filtratsiyadan 
so’ng dori moddalari membrane orqali diffuziya yo’li bilan reabsorbsiyalanadi. Oragnizmdan 
tezroq ajratib chiqarilishi uchun dori vositasi qutbli shaklga transformatsiyalanishi lozim. Shu 
sababli, agar organizmdagi biotransformatsiya jarayonida qutbli, fiziologik pH muhitida 
ionlashgan, plazma va to’qima oqsillar bilan kam bog’langan metabolitlar hosil bo’lsa, ular buyrak 
kanalchalari membranasidan deyarli o’ta olmaydi va reabsorbsiyalanmaydi. Natijada siydik orqali 
ajralib chiqadi. Demak, biotransformatsiya jarayoni dorilarni organizmdan chiqarilishi orqali 
ularning effektini kamaytiradi.
Biotransformatsiyada ishtirok etuvchi kimyoviy reaksiyalar sintez (konyugatsiya) va 
nosintetik reaksiyalarga bo’linadi. Birinchi xil reaksiyalarda dori moddalariga moddalar 
almashinuvi mahsulotlarining birikishi amalga oshadi. Misol uchun, atsetillanish, ya’ni sirka 
kislotasi, glyukuron va sulfat kislota qoldig’ining birikishidir. Sintez reaksiyalarida ko’pgina 
organik va anorganik mddalarni, og’ir metallarni bog’lash vazifasini bajaruvchi sulfgidril guruhlar 
ishtirok etadi. Nospetsifik reaksiyalarga esa oksidlanish, qaytarilish va gidroliz reaksiyalarini 
kiritish mumkin.
Biotransformatsiyada ishtirok etuvchi fermentlar jigarda va jigar hujayralari endoplazmatik 
retikulumida joylashgan. Tajribalarda jigar hujayralaridan differensial sentrifugalash metodi 
yordamida ajratib olinganda bu fermentlar mikrosomalar fraksiya bilan bog’langan holda ajralgani 
uchun mikrosomal fermentlar nomini olgan. Mikrosomal fermentlar konyugatsiya va oksidlanish 
reaksiyalari tomonidan katalizlansa, nomikrosomal fermentlar esa qaytarilish va gidroliz 
reaksiyalarini katalizlaydi.
Bu mikrosomal fermentlarning faolligi har bir insonda turlicha bo’lib, organizmning genetik 
xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Turli insonlar organizmida biotransformatsiya darajasi 6 va undan 
ortiq marta farq qilishi mumkin va bu xususiyat organizmning preparatlarga individual 
ta’sirchanligini belgilab beradi. Ya’ni, bir be’morda kerakli effektga erishish uchun boshqa bir 
be’morga nisbatan kattaroq dozalar berish orqali erishish mumkin, yoki aksincha. Ayrim dori 
preparatlari microsomal fermentlarning faolligini kuchaytiradi va ular induktorlar deb ataladi. 
Ingibitorlar esa aksincha, fermentlar faolligini susaytiradi.
Terapiya vaqtida mikrosomal fermentlarning faolligining muhimligiga misol qilib, zotiljam 
(tuberkulyoz) ga qarshi preparat – isoniazid preparatini keltirish mumkin. Be’morlarning 
ayrimlarida mikrosomal fermentlarning faolligi yuqori bo’lib, ular izoniazidning tezkor 

---

inaktivatorlari deb atalsa, boshqa be’morlarda bu faollik past bo’lib, ular bu preparatni sekin 
inaktivatorlari hisoblanadi. Ferment faolligi past bo’lgan be’morlarga preparatni 6 kun davomida 
yuborilganda, qonda izoniazid konsentratsiyasi ikkinchi guruh be’morlarga nisbatan 2.5 barobar 
yuqori bo’ladi. Fermentni sekin inaktivatorlarida dorining salbiy nojo’ya ta’sirini oldini olish 
uchun preparat dozasini kamaytirishga to’g’ri keladi. Tabiiyki, dori vositalarini nafaqat jigar, balki 
boshqa organlar ham “biotransformatsiyalaydi”. Buning natijasida dori preparati tarkibidagi 
modda nisbatan sust faollikka ega bo’lgan, yahshi eruvchan va organizmdan buyraklar orqali 
chiqarilishi osonroq bo’lgan boshqa metabolitlarga aylanadi. Shu yo’l bilan inson tanasi kiritilgan 
dori moddasidan tozalaydi. Farmakokinetika moddaning inaktivatsiya va organizmdan ajratib 
chiqarilish tezligini aniqlashni o’z ichiga olib, har ikkala jarayon “eliminatsiya kvotasi” termini 
bilan belgilanadi. Bunda kiritilgan dozaning metabolizmga uchragan va bir sutka davomida 
chiqarib yuborilgan foizi aniqlanadi. Agar bu foiz kichik bo’lsa, dori moddasini keyingi qabul 
qilinishi, uning organizmda to’planishi va effektini kuchaytirishi mumkin. Davolovchi shifokor 
bu fenomendan ustalik bilan foydalanishi mumkin, ya’ni dastlab organizmni to’yintiruvchi 
dozasini tanlash va keyinchalik kichikroq dozani, preparat konsentratsiyasini muqobillashtirib 
turuvchi dozani tanlashi mumkin. Ayrim moddalar, xususan, digitalis (naperstyanka) glikozidlari 
aynan shu yo’l bilan qo’llaniladi.
….. - jadval