Do‘stlik-oltindan qimmat Reja

larining s a ’y -h a ra k a tla ri  tufayli sh a h a r m arkazida qad  rost-  
lagan  b in o   g o ‘za l  v a  k o 'rk am   k o ‘rinish  kasb  etib,  sh ah ar  
husniga  h u sn   q o kshdi. 
7.  „Q ariy alarn i  qadrlash yiJi“ h am d a  „ K o ‘zi o jizlarjam i-  
y a ti“  tash k il  to p g an lig in in g   70  yilligi  m u n o sa b a ti  bilan 

P astd arg ‘o m   tu m a n id a   o ‘tkazilgan  ta d b ir  t o kp la n g a n la rd a   

k a tta   taassu rot  qoldirdi.  K o‘zi  ojiz  n o g iro n larn i  ijtim o iy   
h im o y alash ,  ularn ing   o ‘ksik  k o ‘ngillariga  m a ’n a v iy   d a ld a   
berish  m aqsadid a  uy ush tirilg an   u sh b u   a n ju m a n g a   tu m a n -   
da  istiq o m at  qilayotgan  70  nafarga  yaqin  n o g iro n la r  ta k lif   
etildi.  U lar  sh a ’niga  iliq  fikrlar  bildirildi.  V iloyat  „ K o ‘zi  
o jizlar ja m iy a ti“  va tu m a n   hokim ligi to m o n id a n   u larg a   ki-  
y im -k e ch a k   va  sovg‘a -s a lo m la r  ulashildi.  T a d b ir  s o 'n g id a   
u la r  u c h u n   dastu rxo n  b ezatilib ,  tu m a n   b ad iiy   h a v a sk o r-  
lari  ijrosida  konsert  q o ‘yib  berildi  
(Gaz.) 
8.  K onservatoriyada o ‘tgan  m aq o m   haqidagi  d a v ra  s u h -  
b a tid a n   so ‘ng  m a sh h u r  k o m p o z ito r  Ikrom   A k b a ro v   b i-  
lan  su h b atlashishn i  dilim ga tu g ib  q o ‘ydim : 
—  
S h u   o ‘rinda  kom pozitor  va  bastakor  a ta m a la riga  
to ‘xtalsangiz. 
—  K o m p o zito r o p e ra d a n  b o sh lab  ashulagacha y o za o la -  
d ig an,  professional ijodkor.  Biz b ir v aq tlar faq at o ‘z b e k c h a   
kuy  y ozad ig an larni  b a sta k o r  d e rd ik ,  sh u n d a y   y o n d o s h -   
sak  t o ‘g‘ri  b o la d i,  deb  o ‘ylaym an. 
—  
Ikrom   aka,  keyingi  vaqtlarda  yoshiarim iz  m aqom   
ashulalarini  estrada  yo ‘li  bilan  ijro  etmoqdalar... 
—  Shaxsan  o ‘zim   b u n g a  q a rsh im a n .  C h u n k i  m a q o m   
h am ...  b ir  ovozli  usulda  yozilgan.  A n ’an a la rn i  b u z is h   k e -  
rak em as.  U m u m a n ,  m aq o m   yangilanishga m u h to j  e m a s. 
9.  „ D e v o n -u   lug‘atit tu rk “  a llo m a   Solih  M u ta llib o v   t o ­ 
m o n id a n   tarjim a  q ilin ib,  n a s h r  etilganiga  q irq   yil  t o ‘ldi.  
A sarnin g  asosiy  adadi  o ‘sha  yillari,  y a ’ni  1963-  y iliy o q   
M oskva,  S a n k t-P e te rb u rg   tu rk sh u n o slari  va  b o s h q a   t u r -   
kiy  respublikalar o lim larig a y e tib   b o rgan   edi.  U n in g   q o l-   
gan  nusxalari  ham   kitob  d o ‘k o n larid a   k o ‘p tu rm a d i.  H o z ir  
u  n o d ir yodgorlik b o ‘Iib qoldi.  T o ‘g ‘ri,  keyingi yillari  „ D e ­ 
v o n “  q ad im g i  a ra b   tilid a n   in g liz ,  uy g ‘u r,  q o z o q ,  fo rs   
tillariga taijim a qilindi. A m m o  ehtiyoj o ‘s h a -o ksha.  R e sp u b -  
lik am izd a ham  asarga b o klgan ehtiyoj to b o ra  k u c h a y ib  b o r-  
m o q d a.  Sababi ayon:  M a h m u d   K oshg‘ariy a sarid a  b u n d a n   
m ing  yil  a w a l  turk iy  qabila  va  elatlarn in g   tili,  ta rix i,  u rf-  
o d a tla ri,  geografiyasi,  ad ab iy o ti  b o kyich a  n o y o b   m a ’lu - 

m o t l a r t o ‘plangan. A k ad em ik  V.V.  B artold bu  m a ’lu m o tla r  

o lim   to m o n id a n   q ish lo q m a-q ish lo q   yurib  yozib  olin g an i  
u c h u n   u ni  tengi  y o ‘q  asar  d e b   hisoblagan  edi. 
M ustaqillik  yillari  m aflcura  sohasidagi  tu b   o ‘zgarishlar  
tu fa y li  tarix im izn i  y a n g id a n ,  to ‘g ‘ri  talq in   e ta   boshladik.  
B u  ,,D e v o n “ ga boMgan q iziqishni y anad a ku ch ay tird i.  Shu  
sab ab li  u n i  q ayta  n a s h r  qilish  zarurati  tu g ‘ildi.  In c h u n in ,  
keyingi yillardagi ta d q iq o tla r ,,D ev o n“dagi  ko‘plab so ‘zlarni  
tu z a tib ,  to ‘g ‘rilab  yozish  lozim ligini  k o 'rsa tm o q d a .  X al-  
q im iz   ich ida  M a h m u d   K o sh g ‘ariyning  ruhi  p ok ini  xur-  
s a n d   qiluvchi,  sav o b talab ,  m illatp arv ar  b o rm i?  A lb atta,  
b o r!  D e m a k ,  „ D e v o n - u   lu g ‘atit  tu rk “ n in g   y an g i,  fa n ­ 
n in g  bugungi talablariga to ‘la javob beradigan  nashrini  um id  
b iia n   kutam iz! 
(Ergash  Umarov,  „ 0  ‘zbekiston  adabiyoti 
va  san ’ati“  gaz.) 
94-  
topshiriq.  Matndagi qo‘shma gap turlarini aniqlang. Qokshma  
gapni tashkil etgan sodda gapiaming o lzaro boglanish vositalarini  
belgilab chiqing. 
Bilim   o ‘rg anm o q   u c h u n   m e h n a t  qilish,  b a d a n n i  d a n -  
g a salik d an   q u tq arish   foydalidir.  C h u n k i  dangasalik,  ish-  
y o q m aslik   b a d a n n in g   buzilishiga,  kasallanishiga  sababchi  
boM adi.  A gar  m e h n a t  qilib  b a d a n n i  o ‘zingga  b o ‘y su n -  
d irm a sa n g ,  sogMom  va  b alan d   m artabali  b o ‘la  o lm aysan,  
c h u n k i  b a d a n   h a ra k a tsiz lik n i,  ro h atn i  d o ‘st  tu tg a n i  sa­ 
b a b li,  o ‘z  ixtiyori  b ila n   seng a  b o ‘y su n m a y d i,  sh u n in g   
u c h u n   h am   bad an   o ‘z - o ‘zid an   h arakat  q ilm aydi,  u  h ara-  
k a tn i  farm o n   b ilan   q iladi  va  sen  b u y u rm ag u n ch a,  b a d a n ­ 
n in g   h e c h   ishga  rag‘b a ti  b o ‘lm aydi. 
Bas,  ey  farzan d ,  b a d a n n i  o ‘zingga  b o ‘y su n d ir  va  uni  
q a h r  bilan   ito at  q ilish g a b u y u r.  H a r b ir  kishi  o ‘z  b ad an in i  
o ‘ziga  b o ‘ysun d ira  o lsa,  o ‘zgalarnin g  b ad an in i  h a m   o kziga  
q a ra ta   o ladi.  H a r  kishi  o ‘z  b ad an in i  o kziga  b o 'y su n d irsa ,  
ilm - m a ’rifat  o 'rg a n is h   bilan  ikki  ja h o n n in g   b a x t-sa o d a-  
tin i to p ad i. 
( „ 
Qobusnoma“  dan) 

95-  
topshiríq.  Matndan kirish so'zlami topib,  uning mazmunini  

aniqlang. 
Gap  ko'p,  k o ‘m ir  oz.  M a z a -m a tra s iz ,  t a ’sirsiz,  hech  
q an d ay   sa m arasiz  g ap   b o ‘lib  tu rg a n d a   m a n a   shu  ibora  
q o ‘llanadi. A ñ id a n , tem irch i-k o sib lar d a stg o h i yonida yara-  
tilgan  ibora b o ‘lsa  kerak.  K o‘m ir y o ‘qlig i,  b o sq o n n in g  ish-  
lam asligi,  d e m a k k i,  foydali  m e h n a tn in g   t o ‘xtab ,  tem ir-  
ch in in g   q o ‘li  b o ksh  qolishiga  sabab  b o ‘ladi. 
( 
M .  Sattor) 
96- topshiriq. Yozma nutqning nasr,  nazm  va drama shakilari  
bo‘lgan  quyidagi  matnlaming  bir-biridan  farqlanadigan  gram-  
matik va uslubiy xususiyatlarini so‘zlab bering. 
X o razm n in g  qishloqlaridan  b irid a  o ‘x sh a tib  tiqilgan xa-  
si p d ek   ta ra n g ,  ju v o zk u n d ad ek   yo g ‘d a n   y altira g a n   gim -  
n asty o rk a-y u , galife shim i q o m atig a y o p ish g a n , qorinchasi  
o 'zig a  k o ‘p  y arash g an   bir  yigit  bor. 
Shu taxlitdagi yigit bir o ‘sha yerdam i, b o sh q a  h a r qayerda  
h am   to p ilad i,  dersiz?  T o ‘g ‘ri,  sh u   ta x litd a g i  yigit  topilar,  
lekin  shu  xild agí  odam   to p ilm ay d i,  g a ro v   boylasham an,  
topilm aydi!  U n in g   o ‘zi  b ir  nusxa! 
(A.Q.) 
2.  T a ’n a d ir  d u n y o d a  y o m o n d an   y o m o n , 
N o n   b erib   rangingni  e tg a y d ir  s o m o n . 
A qling  b u tu n   b o ls a ,  t o ‘rt  m u c h a n g   o m o n ,  
H argiz  iltim osga kuning q o lm a sin . 
(A.  Oripov) 
3 .  R o h ila.  V oy,  Z u h ra   buvi!  E s o n m is iz ...  E son-  
o m o n   keldingizm i...  Q a c h o n   k eld in g iz? 
Z u h r a .   K echa...  T o ‘y lar  q u llu q   b o ls ín ... 
Ñ a s  i b  a .   Rahm at. 
R o h i l a .   T o ‘ygakelm adingiz... 
(A.  Qahhor) 
19-  
mashq.  Matnda berilgan otlami ma’nosiga ko‘ra (shaxs nom-  
lari,  kasb-hunar, joy,  qBvm-qarindoshlik  kabi)  tasnif qiling. 
6 —  G ‘.  A bdurahm onov.  D. X o‘jayeva 
81 

N a m u n a :   

bog'bon,  Salim — shaxs  otlari;  sinch,  vassa —  
kasb-hunar;  
Do'rmon,  Yormozor — joy  nomlari;  nevara,  cheva-  
ra — qavm-qarindoshlik nomlari kabi. 
Z a h a r  tilli  o d a m   kirib,  p o d sh o h n in g  oyoqlarini  o ‘pibdi.  
S h u n d a  vazir: 
— A ’lo  h a z ra tn in g   itlari  qay  ah v o ld a ?   — deb  so ‘rabdi. 
—It b e c h o ra  o ‘lib qoldi,  — d eb d i  z a h a r tilli odam .  V azir 
bu   g a p d a n   a ja b la n ib ,'p o d s h o h n in g   o g o h lan tirish in i  u n u -  
tib ,  so ‘ra sh n i  d a v o m   ettiribdi: 
—It  n e g a  o ‘ldi?  Ilon chaqdim i? 
— Y o ‘q.  P o d s h o h i  o lam ning  sevgan  o q   tuyalari  o ‘lgan  
edi.  It  a n a   s h u n in g  g o ‘shtini  yeb,  b o ‘kib  o ‘libdi. 
—  Iye,  o q   tu y a   n im a d a n   o ‘ldi? 
—  P o d s h o h i  o la m n in g   q ib la g o h la ri,  u lu g ‘  m alik am iz  
vafot  e tg a n   e d ila r.  T o b u tn i  shu  tu y ag a  o rta   qolgan  edik,  
y o ‘lda c h id o lm a d ijo n iv o r . 
Bu  x a b a rd a n   keyin  p o d sh o h n in g   yuragi  yonib,  z ah ar  
tilli o d a m n i s o ‘ro q  qila boshlaganini o ‘zi h am  sezm ay qoldi: 
— O n a m   q a n d a y   xastalikdan  o ‘ld ilar,  tab ib lar  yaxshi  
q a ra s h m a d im i? 
— V o lid ay i  m u h ta ram a n g iz   x astalik k a  ch alin m ad ilar.  
R a fiq a n g izn in g   v afo tid an   kuya-kuya  o ‘ldilar. 
—  R a fiq a m   q a n d a y  xastalikka ch alin ib d i? 
—  R a fiq a n g iz   h a m   sog‘  edilar.  A m m o   o ‘g ‘illaringiz,  
q izlarin g iz  b irin -s irin   c h e c h a k d a n   o ‘ld ila r-u ,  rafiqangiz  
bu  a y riliq q a   d o s h   berolm ad ilar.  Y u rak lari  yorilib  oMdilar,  
deb  ta x m in   q ila m a n . 
—  E  voh!  —  d e b   n o la  qilibdi  p o d sh o h ,  — d em ak,  xo-  
n a d o n im d a n   h e c h   kim   q o lm ab d i-d a? 
Z a h a r  tilli  o d a m  bu  savolga d a rro v  ja v o b  b erm abdi.  Av-  
val  c h u q u r   „ u f ‘  to rtib d i,  so 'ng   k o ‘ziga  yosh  olib: 
—  U n is in i  a n iq   bilm aym an,  p o d sh o h im ,  m en  chiqib  
k e la y o tg an im d a  saroy ahlining y arm id an   k o ‘prog‘i o ‘Iatdan  
o ‘lib  b o ‘Igan  e d i.  H o z ir  qanchasi  tirik  — yolg‘iz  X udoga  
m a ’lu m ,  —  d e b d i. 
P o d sh o h   safarin i oxirlatm ay iziga q aytibdi-yu, ahli bayt-  
ni  sog‘-o m o n   k o ‘rgach,  zahar  tilli  o d a m n i jazo lash n i  bu -  
yuribdi.  ( 
T.  M alik) 


97- topshiriq.  Darsga sababli kelmaganingiz to‘g‘risida tushun-  
tirish  xati  yozing. 
98- topshiriq. „Men sevgan qahramon“ mavzusida insho yozing.  
Sinov  savoliari 
1.  Matn nima? Oddiy jum lalardan nima bilan farqlanadi? 
2.  Yozma nutqning qanday turlari bor? 
3.  Og‘zaki  nutq  nima?  Uni  o ‘stirish  uchun  nim alar  qi-  
lish  kerak? 
4.  Insho va bayonning qanday farqi bor? 
Quyidagi  test  savollaridan  to ‘g‘ri  
^   
javobni  belgilang 
1.  1981-  yili  n ash r  e tilg a n   „ O 'z b e k   tilining  izohli  
lug‘a ti“ da  nechta  so‘z  b or? 
A.  100000 
B.  80000 
C .  60000 
D .  70000 
E.  20000 
2.  Q aysi  qatordagi  frazeologizm lar  hayrat  m azm unini  
bildiradi? 
A.  Y oqasini  ushladi. 
B.  Y u ra g ig a g kulg‘u la tu s h d i. 
C .  M eni  m ayna qildi. 
D .  K o ‘z ig a q o n t o ‘ldi. 
E.  O g ‘zi qu!og‘iga yetdi. 
3.  Quyidagi  iboralarning  qaysi  b in   ruhiy  holat  n a tija -  
sini  ifodalaydi? 
A.  D u m in i  tugm oq. 
B.  K o ‘zlari  yashnam oq. 
C .  K o ‘z tikm oq. 
D .  Q albi  egri. 
E.  Jig ‘ildoniga  urm oq. 

4.  
Q aysi  qatordagi  ib o ra  

mug'ambir 
  so ‘ziga  sinonim  
boMadi? 
A.  O y oq ni tirab  o lm o q . 
B.  D ilini og‘ritm oq. 
C .  Ilo n n in g  y o g 'in i  yalagan. 
D . T eshik tosh. 
E.  Y u ldu zni  b e n a rv o n   urm oq. 
5.  0 ‘zbek  tilig a   f o rs -to jik   tilid a n   o ‘zla sh g a n   old  
q o 'sh im ch alar  qaysi  s o ‘z  turkum larini  yasaydi? 
A.  O t. 
B.  Sifat. 
C .  F e ’l. 
D .  R avish. 
E.  A ,  B,  C. 
6.  
Dadil-dadil 
 so ‘zlari  shakl  va  m a’noga  ko‘ra  qanday  
s o 'z la r  hisoblanadi? 
A.  A n to n im . 
B.  S in o n im . 
C .  O m o n im . 
D .  P aro n im . 
E.  Jid d iy   so*z. 
7.  O z b e k  tili uchun qadimiy so‘z berilgan q atom i belgi-  
lan g . 
A.  D u n y o . 
B.  O lam . 
C .  J a h o n . 
D .  O c h u n . 
E.  Borliq. 
8