Дуал таълим принципларини жорий этиш модули бўйича ЎҚув-услубий мажмуа

Низомнинг тўлиқ матни иловада келтирилади.
2-МАВЗУ: ДУАЛ ТАЪЛИМ ТАМОЙИЛЛАРИГА АСОСЛАНГАН ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ.
ДУАЛ ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАЛАРИ (Германия мисолида)

Дуал таълим келажакдаги мутахассиснинг муваффақиятли касбий ва ижтимоий мослашуви учун таълим муассасалари ва иш берувчилар ўртасидаги ўзаро алоқанинг самарасидир. Ўқувчи ишлаб чиқариш жараёнига корхонанинг ходими сифатида ўқитиш жараёнининг дастлабки босқичларида киради. Англия классик иқтисодий мактабининг йирик намоёндаси Адам Смит ўзининг “Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот” (1776) номли машҳур асарида шогирдлик ва устозлик тизимларини дуал таълимда иш жойида касб-ҳунарга ўқитишнинг анъанавий усуллари деб ҳисоблаш кераклигини таъкидлади, чунки уста билан бирга ишлаш, ёш ишчилар асосларини ўрганишди.

Дуал таълими ходимларни ўқитиш билан боғлиқ жуда катта харажатларни талаб қиладиган корхоналарни ўқув жараёнига жалб қилишни назарда тутади, чунки улар сифатли касб-ҳунар таълими нархи ишончли капитал ҳиссаси эканлигини яхши билишади. Шу билан бирга, улар нафақат ўқув натижаларига, балки машғулотларнинг мазмунига, уни ташкил этишга ҳам қизиқишади.
Дуал таълим тизими машғулотларни ишлаб чиқариш фаолияти даврлари билан бирлаштиришни таъминлайди. Келажакдаги мутахассис иккита ташкилотда ўқийди, шунга муносиб иборалардан бири сифатида ҳаваскорларининг таърифига кўра, у бир ўқ билан иккита қуённи уради, бунда ҳам назарияни, ҳам амалиётни ўзлаштиради. Бир томондан, унга таълим муассасада (назарий билим берилади), иккинчидан, ушбу ишлаб чиқариш учун зарур бўлган компетенциялар ривожланган ўқув корхонасида таҳсил олади. Иккала ташкилот ҳам бир-бирига нисбатан шерикдир. Таълимни ишлаб чиқариш фаолияти билан бирлаштирган ёш мутахассисларнинг ўқув корхонасида ишлашлари жуда муҳимдир.
Германия дунёда дуал таълимни ташкил этиш бўйича тан олинган етакчи ҳисобланади, бу давлатда касб-ҳунар таълими тизими ривожланган менторлик институти, амалиётга йўналтирилган ўқитиш ва кадрлар тайёрлашда бизнеснинг фаол иштироки билан ажралиб туради. Ушбу мамлакат тажрибаси бутун Европа Иттифоқи учун намуна бўлиб хизмат қилади.
Дуал таълимнинг қуйидаги афзалликлари ва камчиликларини ажратиш мумкин.
Дуал таълимнинг афзалликлари:
1. Амалий қисм нафақат устахоналарда ва таълим муассасаларининг ўқув майдончаларида, балки корхоналарда ҳам амалга оширилади;
2. Ишчи дастурларининг мазмуни таълим муассаса ва иш берувчилар ўртасида келишилади;
3. Таълим муассаса ва корхона ўртасида яқин муносабатлар пайдо бўлиши ва ривожланиши мумкин;
4. Битирувчи ишга жойлашганда, олинган билимларни дарҳол қўллаши мумкин;
5. Таълим муассасада ва корхонада ўқитишнинг доимий равишда ўзгариб туриши яхши мотивацияга ёрдам беради ва ишлаб чиқариш жараёни қатъий узилиб қолмайди;
6. Касбни аниқ тавсифлари, шу билан бир қаторда тайёргарликнинг бир хил даражасини таъминлайди.
Дуал таълимнинг камчиликлари:
1. Корхонада ўқитиш мотивацияси билан таълим сифати пасайиши мумкин;
2. Иш дастурлари ҳар доим ҳам ишлаб чиқаришда бажариладиган ишларнинг мавсумий кетма-кетлигига мос келавермайди;
3. Таълим муассаса ҳар доим ҳам корхоналар учун зарур бўлган ўқув материалларини ўз вақтида етказиб бера олмаслиги мумкин;
4. Корхоналарнинг ўқитишга тайёрлиги етарли эмас - натижада ишлаб чиқаришда ўқув жойлари йўқ;
5. Корхоналар ўз маҳсулотларига юқори нархлар орқали таълим олиш учун (асбоб-ускуналарнинг етишмаслиги, молиявий етишмаслиги ва бошқалар) пул ишлашга мажбур.
Дуал таълим таълим сифатини оширишнинг самарали усули ҳисобланади.
Ишлаб чиқариш учун дуал таълим - бу кадрларни ўзи учун "буюртма бериш учун" тайёрлаш, уларнинг барча талабларига максимал даражада мос келишини таъминлаш, ишчиларни топиш ва танлаш, уларни қайта тайёрлаш ва мослаштириш харажатларидан тежаш имкониятига эга бўлишидир. Бундан ташқари, энг яхши битирувчиларни танлаш имконияти мавжуд, чунки амалий машғулотлар давомида уларнинг кучли ва заиф томонлари аниқ бўлиб қолади. Ўз навбатида, бу ёндашув ўқувчиларни намойиш қилиш учун эмас, балки ўрганишга ундайди. Ёш мутахассислар зудлик билан тўла фидойилик ва маҳсулдорлик билан ишлашлари мумкин, улар корхона ҳаётини яхши билишади ва ўзларини "ўзимиз" деб ҳис қиладилар. Буларнинг барчаси биргаликда кадрларни сақлаб қолиш ва корхоналар учун муҳим бўлган товар айланмасини камайтиришга ёрдам беради.
Ўқувчилар учун дуал таълим мустақилликни эрта олиш ва катталарга бемалол мослашиш учун ажойиб имкониятдир. Дуал таълим маълумотларнинг етишмаслиги ва амалий машғулотларнинг етишмаслиги оқибатида ўқишнинг бошқа шакллари учун муқаррар стресссиз меҳнат фаолиятига силлиқ кириб боришни таъминлайди. Бу нафақат аниқ иш вазифаларини бажаришни ўрганишга имкон беради, балки жамоада ишлаш қобилиятини ривожлантиради, касбий компетенция ва масъулиятни шакллантиради. Дуал таълим ўқувчининг мартабасини бошқариш учун ажойиб имкониятлар яратади. Унинг доирасида таълим даражаси доимий равишда ошиб боради. Ҳеч бир таълим ишлаб чиқариш тўғрисида дуал таълим каби маълумотни бера олмайди, бу еса уни муваффақиятли ривожланиш йўлидаги муҳим қадамлардан бири ҳисобланади.
Меҳнат бозори талаб қиладиган профессионал таълим муассасаларининг малакали битирувчиларини тайёрлашнинг дуал тизими мутахассисларни тайёрлашнинг "анъанавий" тизимига нисбатан қуйидаги афзалликларга ега:
1. Таълим мазмунининг замонавий ишлаб чиқариш даражасига мувофиқ келиши;
2. Ўқувчиларни корхонанинг корпоратив маданияти, унинг хусусиятлари билан танишиши;
3. Битирувчининг янги меҳнат жамоасида ижтимоий ва меҳнатга мослашиши харажатларини минималлаштириши;
4. Ҳақиқий ишлаб чиқариш майдончалари шароитида ўқув жараёнида замонавий жиҳозлардан фойдаланиши;
5. Корхонанинг юқори малакали муҳандис-техник ходимларини ўқув жараёнига касбий тайёргарлик бўйича мутахассислар сифатида жалб қилинилиши.
Дуал таълим бошланғич касб-ҳунар таълими ишлаб чиқариш компоненти сифатида касбий таълимнинг таълим муассасалари учун жуда жозибали, аммо шунга қарамай, ижтимоий-иқтисодий муаммоларни, таълим соҳасидаги жаҳон интеграцияси жараёнларининг ривожланишини, амалдаги қонунчилик ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни ва фуқароларнинг менталитетини ҳисобга олган ҳолда жамиятда дуал таълимнинг фойдалилиги ҳақида тўғри хулоса чиқариб олиш зарур.
Шундай қилиб, ишчи кучига талаб ва таклифнинг мувозанатлашувига таъсир ўтказиш орқали таълим муассаса ва корхоналар ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик механизмини амалга ошириш кадрлар тайёрлаш сифатини оширишга, битирувчиларни иш билан таъминлаш ва иш билан таъминлаш билан боғлиқ вазиятни яхшилашга ҳамда инсон ресурсларини ривожлантиришга ёрдам беради. Дуал таълим ушбу механизмнинг муҳим таркибий қисми сифатида битирувчининг касбий компетенцияларини ривожлантиришга, фаол ҳаётий позицияни шакллантиришга ва самарали меҳнат қилишга қодир бўлган масъулиятли шахсни шакллантиришга ёрдам беради.
Дуал таълимнинг афзалликлари шундан иборатки, кадрлар тайёрлаш имкон қадар ишлаб чиқариш эҳтиёжларига яқин, иш билан таъминланганлик даражаси юқори, таълим дастурларининг хилма-хиллиги, ўқувчининг касбий малакасини янада ривожлантириш, бизнесни рағбатлантириш ва касбий таълимга сармоя киритишни амалга оширади .
Анъанавий ва дуал таълим.
Дуал таълимнинг мумкин бўлган афзалликлари (дуал таълимни жорий этиш натижалари):
Давлат учун:
- юқори технологияли ишлаб чиқариш талабларига жавоб берадиган ишчиларни тайёрлаш орқали мамлакат минтақаларининг инвестиция жозибадорлигини ошириш;
- бюджетга тушадиган юкни камайтириш;
- янги таълим шаклларини ривожлантириш натижасида ишчилар малакасининг сезиларли даражада ошиши ва ишчи касблар обрўсининг ошиши;
Корхоналар учун:
- инсон ресурсларининг кўпайиши ва ривожланишини таъминлаш;
- кадрларни ўзи учун тўлиқ "буюртма бериш" билан тайёрлаш қобилияти, уларнинг барча талабларига максимал даражада мувофиқлигини таъминлаш, ишчиларни қидириш ва танлаш, уларни қайта тайёрлаш учун харажатларни тежаш;
- ўзини корхона билан таништирадиган, компания ичидаги ва ишлаб чиқариш жараёнларининг барча нозикликларини яхши биладиган, ғайратли ва ўзини синаб кўрган ходимларни тарбиялаш;
- бевосита ишлаб чиқариш шароитида бўлажак мутахассисларнинг тайёргарлик даражасини баҳолаш имконияти;
- машғулотлар давомида унинг таркибини созлаш, технологик модернизациялаш жараёнига мувофиқ ўқув дастурларини ўзгартириш қобилияти;
- ўқишни тугатгандан сўнг ўқитилган ходимлар дарҳол ишлаб чиқаришга жалб қилиниши мумкин: касбий мослашишга эҳтиёж йўқолади;
Профессионал таълими тизими учун:
- касб-ҳунар таълими диверсификациясини таъминлаш, яъни. таклиф этилаётган профессионал таълим дастурларининг турларини кўпайтириш;
- юқори малакали мутахассисларни самарадорлигини ошириш ва сифатли тайёрлаш;
- касбий таълим ташкилотлари ва корхоналар ўртасида сифат жиҳатидан янги ҳамкорлик алоқалари;
- битирувчиларнинг иш билан таъминланишининг юқори фоизини таъминлаш, чунки улар иш берувчининг талабларига тўлиқ жавоб беради, ўқитиш имкон қадар ишлаб чиқариш эҳтиёжларига яқинлашади;
Ўқувчилар учун:
- билим олиш учун юқори туртки;
- ўқувчиларнинг янада кўп қиррали касбий ривожланишини таъминлаш, "амалиётдан назарияга" тамойили ишлайди, ўқувчи энди матнлар ва имо-ишора тизимлари билан эмас, балки ишлаб чиқариш вазиятлари билан ишлайди;
- тахминларингизни ва келажакдаги касбий фаолият ҳақиқатларини таққослаш қобилиятига эга бўлади;
- профессионал мослашув, яъни янги профессионал таълимни ўзлаштириш, касбий фаолиятни мустақил равишда амалга ошириш қобилияти пайдо бўлади;
- у ўқиган корхонада ишга жойлашиш эҳтимоли кўпаяди;
- Олдиндан касбга режалаштириш амалга ошади.
Дуал таълимни жорий этиш самарадорлиги қуйидаги мезонлар билан белгиланади:
ишлаб чиқариш ва таълим муҳитининг ишлаши учун ягона меъёрий-ҳуқуқий базанинг мавжудлиги;
ўқувчиларни касбга тайёрлаш сифатини ошириш;
ўқувчиларни касбга тайёрлаш технологияларини такомиллаштириш;
Профессионал таълим талабларига мувофиқ профессионал таълим муассасанинг моддий-техник базасини модернизация қилиш; битирувчиларнинг корхонада иш билан таъминланиш.
Дуал таълим тамойиллари:
амалиётга йўналтирилганлик - ўқув жараёнида касбий муҳитга сингиб кетганда ўқувчиларнинг касбий тажрибасини, шунингдек, келажакдаги мутахассисларнинг касбий фаолияти учун аҳамиятли бўлган билим, кўникма ва касбий малака муҳим фазилатларни шакллантиришга қаратилган амалиётга йўналтирилган ўқув технологияларини шакллантиради;
мураккаблик - ягона ўқув ва ишлаб чиқариш муҳитини яратади;
интеграллик - модулли таълим дастурлари асосида яратилган зарур малакаларни шакллантиришга йўналтирилган фанлараро алоқаларни амалга оширади;
универсаллик - бўлажак мутахассисларни тайёрлашнинг назарий ва амалий жиҳатлари бирлиги таъминлайди;
таълим жараёни мазмуни ва технологияларининг мослашувчанлиги ва ўзгарувчанлигини амалга оширади;
мослашувчанлик - ўзгарувчан ишлаб чиқариш шароитида мутахассиснинг ижтимоийлашиш қобилиятини ривожлантиради;
шериклик - корхона учун малакали кадрлар тайёрлаш бўйича тадбирларни амалга ошириш бўйича тенг шериклик асосида амалга оширилади;
жавобгарлик - томонларнинг ўз мажбуриятларини тўлиқ бажариш имкони бўлади;
ахборот очиқлиги - корхона ва профессионал таълим муассасанинг интернетдаги ваколатхоналарида ўзаро алоқа йўналишлари тўғрисида очиқ ахборот муҳитини яратилади.
Дуал тизимнинг мақсади – ишлаб чиқаришда компетенцияларни ҳар томонлама ривожлантиришга қаратилган. Ушбу мақсадга эришишнинг энг яхши усули бу корхонада ва профессионал таълим муассасада ўқишни бирлаштиришдир. Нафақат билим ва кўникмалар, шунингдек, ижтимоий ва шахсий компетенциялар шакллантирилади.
Профессионал таълими тизимида дуал таълим шаклини жорий этилганда, давлат, иқтисодиёт ва ижтимоий шериклар биргаликда касб-ҳунар таълими учун базавий шарт-шароитларни яратади, молиялаштириш, ўқув дастурларини ишлаб чиқиш уларни амалга оширишдан тортиб то сертификатлашгача бўлган жараёнларни таъминлайди.
Барча корхоналарда таълим стандартлари, профессионал тайёргарлик сифати кафолати сифатида имтиҳонларга қўйиладиган ягона талаблар, бу машғулотлар инсонни бутун ҳаёт давомида кузатиб боришига ёрдам беради.
Меҳнат бозори ва профессионал тайёргарликни доимий равишда ўрганиш техник, иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда профессионал таълимини доимий равишда мослаштиришга имкон беради.
Корхоналарда ўқитувчи ва мураббийлар биргаликда ишлайди.
Дуал таълим қуйидаги омиллар туфайли жозибадор бўлади, яъни:
Биринчидан, ўқув дастурлари иш берувчиларнинг таклифларини ҳисобга олган ҳолда тузилади. Яъни, ўқувчилар авваламбор, ишлаб чиқаришда тўғридан-тўғри зарур бўлган билимларни ўрганишади, шунинг учун таълим муассасасида ўқиш давомида олган малакалари ишлаб чиқаришда амалдаги профессионал стандартларга мос келади. Иш берувчилар нафақат маълум бир касбий тайёргарликка, балки зарур ижтимоий ва психологик фазилатларга эга бўлган мутахассисларга бўлган эҳтиёжларидан келиб чиқиб, таълим муассасалари учун аниқ тартибни шакллантиради. Шундай қилиб, назария ва амалиёт ўртасидаги тафовут бартараф қилинади ва корхонага аслида ўз меҳнат функцияларини бажаришга тайёр мутахассис келади;
Иккинчидан, келажакдаги мутахассис самарали технологиялар асосида иш жойида ҳақиқий касбий маҳорат ва малакаларни олади. Иш жойида машқ қилиш ва иш топшириқларини бажариш имкониятига эга бўлади. Шундай қилиб, келажакдаги мутахассис меҳнат функцияларини бажаришга тайёр ва жамоада ишлаб чиқариш фаолияти учун максимал даражада рағбатлантирилади;
Учинчидан, мутахассис ишлаб чиқариш жамоасининг бир қисмига айланади ва келажакдаги ўзи ишлайдиган корхонанинг коорпоратив маданияти меъёрларини ўрганади;
Тўртинчидан, кадрлар хизматининг кадрларни танлашдаги хатолари сезиларли даражада камаяди, чунки корхонада тингловчиларнинг узоқ муддатли иши уларнинг кучли ва кучсиз томонларини аниқлашга имкон беради;
Бешинчидан, профессионал таълим муассасалари битирувчиларининг аксарият қисми корхонада қолиши ва айрим мутахассислар учун ариза билан кадрлар агентликлари ва иш билан таъминлаш хизматларига мурожаат қилишнинг ҳожати йўқлиги сабабли, корхонани кадрларни жалб қилиш харажатлари сезиларли даражада камаяди;
Олтинчидан, дуал ўқитиш доирасида таълим муассаса билан ҳамкорликда таълим муассасанинг энг кўп ўқитилган модул ўқитувчилари таклифига биноан малака ошириш дастурлари доирасида корхона кадрлари учун ички ўқув тизимини ташкил этиш имкониятига эга бўлади.
Германияда касб-ҳунар таълими дуал тизимга асосан ташкил этилган. “Дуал” тушунчаси иккилик деган маънони билдиради ва унинг асосий элементидан бири корхона бўлса, иккинчиси касб-ҳунар мактаби ҳисобланади. Корхона ва касб-ҳунар мактаби ҳамкорликда касб-ҳунар таълими жараёнини таъминлайди. Корхона ва касб-ҳунар мактаби ўрнашган жойи ва ишлаш вақти турли хил бўлсада, бир-бири билан ҳамкорлик қилади.
Дуал тизим, ҳатто ўзини оқлаган бўлса ҳам, уни камдан кам мамлакатларда учратиш мумкин. У касб-ҳунар таълимининг бир неча ўқитишжойлари (касб-ҳунар мактаби ва касб-ҳунар таълими берувчи корхоналар)га бўлинганлиги билан характерланади ва баъзида корхоналараро ўқув марказига юборилади. Касб-ҳунар мактаби махсус назарий ва умумий таълимни беради. Улар аниқ бирор бир касбга боғлиқ фанларни, умумий касбий фанларни ёки сиёсий ва умумтаълим фанларни ўқитади. Таълим, дин ва маданият ишлари вазирлари кенгаши (КМК)да тасдиқланган намунавий ўқув режага асосланган ҳолда ҳар бир касб-ҳунар мактаби ўзининг ўқув режасини ишлаб чиқади. Ишлаб чиқариш корхонасида, яъни иш жойидаги таълим амалий касб-ҳунар таълимини беради. «Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом»да белгилаб берилгандек, корхона ўз вақтини режалаштиришни, ўқитиш жойини ва ўқитиш методини эркин танлайди. Корхоналараро ва корхона ичидаги ўқув марказда қисман таълим курслари ўтказилади.
Одатда корхона ва касб-ҳунар мактабининг вазифалари қуйидагича тақсимланган: корхона амалий кўникмаларни ўргатишга, касб-ҳунар мактаби эса назарий билимларни беришга масъул. Реал ҳаётда корхона назарий машғулотларни ҳам ўтказади, касб-ҳунар мактабида эса назарий машғулотларга қўшимча равишда амалий машғулотлар ҳам ўтказилади. Бундан келиб чиқиш айтиттт мумкинки, дуал тизимида бир-бирини такрорлаш ўрнига, бир-бирини тўлдириббориш жуда муҳимдир.
Корхона ва касб-ҳунар мактаби ўртасидаги ҳамкорликдан бир мисол келтирсак. Корхонанинг устахонасида ўқувчи «Форд» ва «Фольксваген» автомобиль моделлари асосий қисмларининг тузилиши ва вазифасини ўрганади. Касб-ҳунар мактабида ўқувчи автомобилнинг эҳтиёт қисмларини алмаштириш бўйича назарий билимлар ни ўрганади ва бўлажак меҳнат фаолиятида бошқа фирма автомобиллари моделларининг эҳтиёт қисмларини ҳам алмаштира олиши керак.
Ўқувчи назарий машғулотларда нимани ўрганса, шуни амалий машғулотларда қўллай олиши лозим. Ўқувчи автомобил асосий қисмларини кўриши етарли эмас, балки уни ўрната олишни ҳам билиши керак. Бундан ташқари ўқувчи ўрганганбилимва кўникмаларини шунга ўхшаш вазифа ва машқларда ҳам қўллай олиши лозим.
Дуал тизими асосан қуйидаги жойларда:

• 
  корхонада;
  
• 
  давлат ташкилотларида, шунингдек давлат бошқармаларида ва идораларида;
  
• 
  эркин касблар Бўйича муассасаларда (мисол учун: шифохоналарда, адвокатлар идорасида, архитектура бўлимларида);
  
• 
  таълим муассасаларида ва махсус мактабларда, шунингдек, ишлаб чиқариш таълим усталарини тайёрлаш мактабларида, ихтисослаштирилган касб-ҳунар мактабларида ўтказилади.
  

Германияда касб-ҳунар таълим тизими асосан ўқувчиларнинг корхонадаги касбий фаолияти билан бошланади. Германияда давлат томонидан тан олинган 350 та касблар бўйича корхоналарда ўқувчиларга касб-ҳунар таълими берилади.
Германияда одатда кўпчилик ёшлар мактабни битиргандан сўнг, касб- ҳунар таълими олади.
Касб-ҳунар таълимининг асосий мақсадлари қуйидагилар ҳисобланади:

• 
  ўқувчи танлаган касбининг асосларини ўрганиши;
  
• 
  ўқувчи касбий фаолиятига зарур бўлган муайянбилимва кўникмаларни ўзлаштириши;
  
• 
  ўқувчи ўз касбий фаолиятда ишлаш лаёқатига эга бўлиши;
  
• 
  ўқувчи таълим олиш давомида иш тажрибаларини тўплаши.
  

Касб-ҳунар таълими якунида ўқувчи масъул органлар (одатда савдо ва
саноат палатаси, ҳунармандчилик палатаси) томонидан имтиҳон қилинади. Имтиҳонларни муваффақиятли топширган ўқувчилар касб-ҳунар таълимини битирганлик ҳақида гувоҳнома олади. Гувоҳнома ўқувчига эгаллаган касбийбилимва кўникмалари бўйича иш жойи топиб, ишлаш имкониятини беради. Корхоналар ўқувчига берилган гувоҳномадан унинг кераклибилимва кўникмаларни эгаллаганини билиб олиши мумкин.
Германияда касб-ҳунар таълими “Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Қонун”га кўра тартибга солинади. Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги қонун 1969 йил 14 августда қабул қилинган. Қонун 9 қисм ва 113 моддадан иборат. Қонун корхоналарга ўқувчиларни мустақил қабул қилиш ва уларга касб-ҳунар таълими бериш ҳуқуқларини беради. Ушбу федерал қонун корхоналарда касб-ҳунар таълимини амалга ошириш учун дастлабки замин ва шарт-шароит ҳисобланади. Қонун савдо-сотиқ ва саноат, давлат органларида хизмат қилиш, «эркин касблар» ва шунингдек қисман ҳунармандчилик соҳаларида фаолият олиб борувчи корхоналарга амал қилади.
Ҳунармандчилик йўналишлари бўйича касб-ҳунар таълими олиш учун ҳунармандчилик тўғрисидаги низом мавжуд. Ушбу низомнинг бўлимлари тахминан “Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Қонун” моддаларига мос келади. “Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Қонун” касб-ҳунар таълими беришга яроқли корхоналардаги барча ўқитиш масалаларини тартибга солади.
Касб-ҳунар мактабида ўқиш федерал ерларнинг таълим бўйича қонунларига асосан тартибга солинади.
“Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Қонун”нинг асосий моддаларига қуйидагилар киради:

• 
  таълим шартномасининг мазмуни;
  
• 
  корхона ва ишлаб чиқариш таълими усталарига қўйилган талаблар;
  
• 
  ўқувчининг ит хақи олит ҳуқуқи;
  
• 
  касб-ҳунар таълими берувчи корхона ва ўқувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари;
  
• 
  узлуксиз таълим учун касб-ҳунар таълим ҳақида низомнинг моҳияти;
  
• 
  имтиҳонларни топшириш тартиби;
  
• 
  ўқувчининг касб-ҳунар таълимини битирганлик ҳақида гувоҳномани олиш ҳуқуқи;
  
• 
  тегишли масъул орган (палата)лар томонидан касб-ҳунар таълимининг ташкил этилиши ва назорат қилиниши.
  

“Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом”да Касб-ҳунар таълими доирасида ўқитиладиган ҳар бир касб учун таълим курсининг мазмуни баён қилинган.
Германияда дуал тизими доирасида касб-ҳунар таълими олиш мумкин бўлган, давлат томонидан тан олинган, тахминан 350 та касблар мавжуд. “Касб- ҳунар таълими тўғрисидаги Низом” да ҳар бир касб учун таълим дастурлари мазмунлари ёритилган. “Низом” палаталар томонидан тарқатилади.
“Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом” таълим олиш жойи қаерда бўлишидан қатъий назар таълим мазмунларини солиштиришни ва касб-ҳунар таълими сифатини оширишни таъминлайди. Ўқувчи таълим курсини битиргандан сўнг, корхоналар ва фирмаларда ишлай олиши учун қандайбилимва малакалар талаб этилишини аниқ билиши лозим. “Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом” давлат томонидан тан олинган касбларнинг умумий тузилмасини мустаҳкамлабборади. Ҳар бир ўқувчи имкон қадар танлаган касби бўйича махсус билим, кўникма ҳамда малакаларни ўзлаштириши ва шунингдек, дастлабки иш тажрибаларини тўплаши лозим.
“Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом” қуйидаги бўлимлардан ташкил топган:

• 
  касбнинг тўлиқ номи;
  
• 
  таълим курсининг муддати (икки, уч ёки уч ярим йил);
  
• 
  таълим курсини битиргандан сўнг эгаллаши лозим бўлганбилимва кўникмалар (касб таснифи);
  
• 
  тахминий мавзулар ва уларга ажратилган соатлар (намунавий ўқув режа);
  
• 
  имтиҳонларнинг асосий талаблари.
  

Намунавий ўқув режа корхонанинг таълим Бериш режасининг асоси сифатида хизмат қилади. Ҳар бир касб-ҳунар таълими берувчи корхона ўз корхонасининг таълим бериш режасини ишлаб чиқиши ва уни таълим шартномаси билан масъул орган (палаталар)га тақдим этиши лозим.
“Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом” талаблари таълим мазмунига қуйилган минимал талаблар ҳисобланади. Корхоналар ўзининг шахсий қизиқишларидан келиб чиқиб, корхонадаги ишчиларнинг меҳнат фаолиятига зарур бўлган махсусбилимва кўникмаларни ўқитиш юзасидан корхонанинг таълим бериш режасини кенгайтириш ҳуқуқига эга. Бундан ташқари, касб- ҳунар таълими берувчи корхоналар ишлаб чиқариш сабабларига кўра корхонанинг таълим бериш режасини ўзгартириши мумкин. Бундай ўзгаришларни 3 йил олдин режалаштириши лозим, лекин бундай имконият ҳар доим ҳам мавжуд эмас.
Дуал тизимга масъул органлар. «Яхши касб-ҳунар таълими, бу - келажакка инвестиция» шиорида Германияда таълим сиёсати, корхоналар ва касаба уюшмалари бирлашган.
Германияда касб-ҳунар таълимининг дуал тизими мураккаб ва кенг кўламдаги тизим ҳисобланади. Дуал тизимини режалаштириш, амалга ошириш ва янада ривожлантириш учун умумий жавобгарлик ҳамма даражалардаги барча иштирокчиларнинг (иш берувчи, ишчи, давлат) қизиқишлари ва жавобгарликларидан келиб чиқади. Барча даражалар (федерал мамлакат, ерлар, ҳудудлар, ўқув юрти)даги ҳамкорлик қонунийлаштирилган ва ўзини оқлаган.
Федерал мамлакат даражасида Таълим ва тадқиқот ишлари федерал вазирлиги асосий ва мувофиқлаштирувчи вазирлик ҳисобланади. Бошқа федерал вазирликлар (тармоқ вазирликлар) таълим ва тадқиқот ишлари федерал вазирлиги билан келишилган ҳолда бўйруқ ва фармойишлар чиқаради. Касб- ҳунар таълими федерал институтининг бош қўмитасида иш берувчилар, касаба уюшмалари, федерал ерлар ва федерал ҳукумат вакиллари тенгҳуқуқли асосида биргаликда қатнашади.
Федерал ерлар вазирлари йиғилишларда таълим, фан ва маданиятдаги бутун ерларни қамраб олувчи умумийликни таъминлайди. Корхоналарда касб-ҳунар таълими федерал ҳукумат томонидан тартибга солинади. Мактаблардаги касб-ҳунар таълими ерларнинг жавобгарлигига киради.
Ерлар даражасида биринчи навбатда ерлар ҳукуматлари (таълим, дин ва маданият ишлари вазирликлари вакиллик қилади) умумий ва касб-ҳунар таълими мактабларига масъул ҳисобланади. Касб-ҳунар таълими бўйича ерлар қўмиталарида иш берувчилар, ишчилар ва ҳар бир ер ҳукуматидан вакиллар қатнашади. Ерларнинг қўмиталари ерлар ҳукуматларига касб-ҳунар таълими масалалари Бўйича маслаҳат беради. Айниқса улар касб-ҳунар мактаблар ва корхоналар ўртасида касб-ҳунар таълими бўйича ҳамкорлик ҳамда таълим тизими ривожланишда касб-ҳунар таълимини назарда тутиш бўйича фаолиятини йўналтириши лозим.
Ҳудудлар даражасида иқтисодиётнинг ўзини-ўзи бошқариш ташкилотлари, биринчи ўринда савдо-сотиқ ва саноат палатаси, ҳунармандчилик палатаси ва б. мавжуд. Улар тегишли ҳудудлардаги касб- ҳунар таълими берувчи корхоналарга маслаҳатлар беради ва уларни назорат қилади (касб-ҳунар таълим берувчи корхоналар ва ишлаб чиқариш таълим устасига яроқлигини аниқлайди). Улар таълим шартномаларини қайд қилибборади. Касб-ҳунар таълимида ишчиларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш бўйича оралиқ ва якуний имтиҳон комиссияларни тузади. Касб-ҳунар таълим берувчи корхоналарга ҳудудий масъул органларни назорат қилувчи масъул бошқармалар одатда ерларнинг иқтисодиёт вазирликлари ҳисобланади.
Ўқув юртлари даражасида касб-ҳунар таълими берувчилар корхоналарда танлаб олинган ишчилар вакиллари (ишлаб чиқариш кенгаши) корхонадаги ишчилар вакиллари органи тўғрисидаги қонунга кўра касб-ҳунар таълимини режалаштириш ва амалга ошириш ҳамда ишлаб чиқариш таълим усталарини ишга қабул қилиш бўйича қарорларни қабул қилишда иштирок этади.
Касб-ҳунар мактаби. Дуал тизимида касб-ҳунар таълими берувчи корхоналарнинг ҳамкорлари касб-ҳунар мактаблари ҳисобланади. Касб-ҳунар мактабда ўқувчилар танлаган касби бўйича зарур назарий билимларни олади. Бундан ташқари касб-ҳунар мактаби амалий машғулотларни тўлдириб боради. Мисол учун: мактабнинг ўқув устахонасида автомобилнинг тузилишини кўрсатиш мумкин. Бундан ташқари, касб-ҳунар мактаби немис тили, сиёсатшунослик, диншунослик ва жисмоний маданият каби умумтаълим фанларни ўқитади. Кўпгина касбларни эгаллаш учун инглиз тили ҳам ўқитилади.
Касб-ҳунар мактаби тўлиқсиз ўқув хафталик мажбурий давлат ўқув муассасаси ҳисобланади. Касб-ҳунар мактабига бориш федерал ерларда турли- хил тартибга солинган. Шимолий Рейн-Вестфалия ерида 21 ёшгача бўлган ўқувчилар касб-ҳунар таълимида ўқишни бошласа, касб-ҳунар мактабга бориши мажбурий ҳисобланади. Ушбу мажбурият касб-ҳунар таълимини битиргунгача давом этади. Ўқувчи 21 ёшга тўлиб, касб-ҳунар таълимида ўқишни бошлаган бўлса, касб-ҳунар мактабга бориш ҳуқуқи ўзида сақланиб қолади. Корхона ўқувчиларни касб-ҳунар мактабга борганини қайд қилиб боришга мажбур. Уларни мактабга бориши учун барча ишлардан озод қилади. Касб-ҳунар мактабида дарс жадвали белгиланган тартибда ишлаб чиқилади. Ўқувчилар мактабга ҳафтада бир кундан икки кунгача келади. Баъзи касб-ҳунар мактабларда блок дарслари ўтилади ва блок дарслар бир неча ҳафта давомида ўтилиши мумкин. Касб-ҳунар мактабда ўқиш давомида ўқувчилар ўй вазифаларини ҳар кунлик корхона ва касб-ҳунар мактабга боришдан ташқари вақтларда бажариши лозим. Касб-ҳунар мактабига битта касб бўйича етарли миқдорда ўқувчилар келса, касб бўйича синф ташкил этилади. Битта касб бўйича етарли миқдорда ўқувчилар келмаса, ўхшаш касбларни бирлаштириб синф ташкил этилади. Айрим ҳолларда битта синфда турли хил касблар бўйича йиғилган ўқувчилар таълим олади. Кам учрайдиган касблар бўйича битта ер ёки иккита ерлар дажасида битта синф ташкил этилади. Бундай ҳолларда ўқувчилар махсус белгиланган касб-ҳунар мактабларга блок дарсларини ўқиш учун келади. Корхона кўп миқдорда ўқувчиларни ўқитса, бундай корхоналар ўқувчилари учун алоҳида синфлар ташкил этилади.
Касб-ҳунар мактабидаги таълим мазмуни. Касб-ҳунар мактаблари ва касб-ҳунар таълими берувчи корхоналар таълим бўйича умумий вазифаларни бажаради. Касб-ҳунар мактаблари мустақил ўқув юрти ҳисобланади ва касб-ҳунар таълимидаги бошқа қатнашувчилар билан тенг ҳуқуқли ҳамкор сифатида ҳамкорликда ишлайди. Касб-ҳунар мактаблари касб-ҳунар таълими талабларини кўзда тутган ҳолда ўқувчиларга касбий ва умумтаълим фанларини ўргатиши лозим. Бундан ташқари касб-ҳунар мактаблари ерларнинг ҳуқуқий қонун-қоидаларига асосан касбий малака ошириш каби қўшимча вазифаларни ҳам бажариши мумкин.
Касб-ҳунар мактаблари тўғрисидаги умумий (доиравий) келишувга (Таълим, дин ва маданият ишлари вазирлари кенгашининг 14/15.3.1991 даги қарори) кўра дарсларнинг учдан икки қисми касбга Боғланган ва учдан бир қисми умумтаълим фанлари бўйича тақсимланиши лозим. Жами дарслар камида 12 ҳафтани қамраб олади. Дарсларнинг касбга боғланган қисми Таълим, дин ва маданият ишлари вазирлари кенгаши тасдиқлаган намунавий ўқув режаларига асосан ишлаб чиқилади.
Намунавий ўқув режалар федерал ва ерлар ўртасида тегишли «Касб- ҳунар таълими тўғрисидаги Низом»ларга мувофиқ равишда келишилган. Янги намунавий ўқув режалар ўқув соҳаларига қараб бўлинади. Ўқув соҳалари бирор бир касбнинг асосий вазифаларидан келиб чиқиб белгиланган мавзулар ҳисобланади. Ушбу янги концепция касб-ҳунар мактабида ўтиладиган мавзулар ва корхоналардаги ўқув жараёни билан боғланган мажмуавий вазифаларни бажаришга йўналтирилган. Умумтаълим фанларига жамиятшунослик, иқтисод, немис тили, чет тили, диншунослик ва жисмоний тарбия дарслари киради ва улар касбга боғланган ҳолда ўтилади.
Касб-ҳунар таълими берувчи корхона. Биринчи ўринда корхона эгаси корхона томонидан касб-ҳунар таълим беришга қарор қабул қилиши лозим. Кейинги босқичда масъул органлар (палаталар) билан келишилган ҳолда қайси касблар бўйича касб-ҳунар таълими бериш ва қанча ўқувчиларни қабул қилиши мумкинлиги аниқлайди. Касб-ҳунар таълими курсларини бошламасдан олдин корхона эгаси ҳар бир ўқувчи билан таълим шартномасини тузади. Шунингдек, корхона давлат қонун-қоидаларига мувофиқ равишда касб-ҳунар таълими беришни таъминлайди. Корхона таълим шартномасининг ҳамкори сифатида юридик шахс бўлиши мумкин, мисол учун, масъулияти чекланган жамият.
Ўқувчи билан таълим шартномаси тузган корхона касб-ҳунар таълими берувчи томон ҳисобланади. Корхона эгаси касб-ҳунар таълимига боғлиқ бўлган вазифаларни тўғридан-тўғри ишлаб чиқариш таълим устасига, яъни шу мақсадда тайёрланган ва бундай ишларга яроқли бўлган ходимга юклайди. Одатда катта бўлмаган корхоналарда таълим шартномасининг касб-ҳунар таълими берувчи томони сифатида ишлаб чиқариш таълим устаси ҳисобланади.
Касб-ҳунар таълими берувчи корхона касб-ҳунар таълим курси давомида ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларига риоя қилиши лозим. Корхонанинг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларига қуйидагилар киради:

• 
  Ўқувчи таълим курси мақсадларига эришиши учун корхона барча зарур шарт-шароитларни яратиб бериши лозим, яъни ўқувчи таълим курси якунида якуний имтиҳонларни муваффақиятли топшира олиши керак.
  
• 
  Ўқувчи фақат бевосита ўқув жараёнига боғлиқ бўлган ишларни бажаришга мажбур. Мисол учун, ҳеч қачон ўқувчиларни хоналарни тозалашга мажбур қилмаслик лозим. Ўқувчи фақат ўз асбоб-ускуналарини тозалашга ва иш жойини тоза тутишга мажбур.
  
• 
  Ўқувчи асбоб-ускуналардан, материаллардан ва касбга оид адабиётлардан бепул фойдаланишга ҳақли.
  
• 
  Ўқувчидан бажариш учун талаб қилинган иш унинг жисмоний имкониятларидан ошиб кетмаслиги ва ахлоқ меъёрлари доирасидан чиқиб кетмаслиги лозим.
  
• 
  Корхона ўқувчиларни касб-ҳунар мактабга бориши учун бошқа ишлардан озод қилиши лозим.
  
• 
  Корхона ўқувчига ҳисобот дафтарларини бериб боради ва унга уни тўлдиришга ёрдам беради, шунингдек ҳисобот дафтарларини мунтазам равишда имзолаб боради. Корхона ўқувчи босиб ўтган ҳар бир босқични тасдиқлаб боради.
  

Касб-ҳунар таълими берувчи корхона таълим бериши учун белгиланган талабларга жавоб бериши лозим. Биринчи навбатда белгиланган касблар бўйича касб-ҳунар таълимини амалга ошириш учун корхонанинг жиҳозлари мос келиши лозим. Ҳар бир таълим йўналиши учун бинолар, жиҳозлар, машина, асбоб-ускуналар ва бошқаларга минимал талаблар мавжуд. Ўқувчи бўлажак меҳнат фаолияти учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларни корхонада ўрганиш имкониятига эга бўлиши керак. Ўқувчи корхонада касб- ҳунар таълими олиши учун замонавий техника жиҳозлари ва ёрдамчи воситалар мавжуд бўлиши керак, лекин улар энг янги технология бўлиши муҳим эмас. Мисол учун, ҳозирги кунда банк хизматчисини компьютер ёрдамисиз тайёрлаббўлмайди, лекин энг янги компьютер русуми талаб қилинмайди. Корхона “Касб-ҳунар таълими тўғрисидаги Низом”га кўра баъзибилимва кўникмаларни ўргата олмаса, зарурбилимва кўникмаларни ўрганиш учун ўқувчини корхоналараро ўқув марказига юборади ёки корхоналар Бирлашмасига юборади.
Бундан ташқари, касб-ҳунар таълими берувчи корхонада ўқиш муваффақиятли якунланиши учун етарлича мутахассислар, ишлаб чиқариш таълим усталари ишлаши лозим. Касб-ҳунар таълимини амалга ошириш учун корхонанинг яроқлилиги масъул палаталар (одатда савдо ва саноат палатаси ёки ҳунармандчилик палатаси) томонидан текширилади.
Таълим шартномаси. Касб-ҳунар таълими берувчи корхона таълим беришдан олдин ўқувчилар билан ўзаро таълим курси давомида амал қиладиган таълим шартномасини тузади.
Шартнома қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  касбнинг аниқ номланиши;
  
• 
  корхонанинг номи ва манзили, ўқувчининг фамилияси, исми ва манзили ҳамда ишлаб чиқариш таълим устанинг фамилияси ва исми;
  
• 
  таълим курсининг бошланиш вақти;
  
• 
  таълим курсининг муддати;
  
• 
  ўқувчилар учун мунтазам иш вақти ҳажми;
  
• 
  синов муддати;
  
• 
  таътил муддати;
  
• 
  таълим курси давомида оладиган иш хақи миқдори (ойлик).