Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

28 Filippin davlatining iqtisodiy geografik orni tabiy resurslari aholisi va xojaligi.
Filippin (Philippines), Filippin Respublikasi (tagalcha Republikasining Pilipinas, ing. Republic Philippines) — Janubi-Sharqiy Osiyodagi davlat, Tinch okeandagi Filippin arxipelagida joylashgan. Maydoni 300 ming km². Aholisi 84,526 mln. kishi (2002). Poytaxti —Manila shahri Maʼmuriy jiqatdan 74 viloyat (province)ra boʻlinadi. F. arxipelagi 7107 oroldan iborat, shundan 800 tasida odam yashaydi. Yiriklari: Luson, Mindanao, Samar, Negros, Palavan, Mindoro, Sebu, Leyte. Mamlakat yer yuzasining aksariyati togʻli (eng baland joyi — 2954 m, Mindanao oroldagi Apo vulkani). Harakatdagi va soʻngan vulkan koʻp. Teztez zilzila boʻlib turadi. Hududning 1/4 qismi pasttekislik. Togʻlar oraligʻida soyliklar va dengiz sohillarida ensiz tekisliklar joylashgan. Foydali qazilmalardan temir rudasi, xromit, marganets, nikel, mis, shuningdek, simob, oltin, kumush, turli qurilish materiallari bor. Iklimi tropik va subekvatorial mussonli. Oʻrtacha oylik temperatura 24—28°, togʻlarda 19°gacha. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 1000–4000 mm. Tayfunlar boʻlib turadi. RioGrandedeMindanao, Agusan, Kagayan va boshqa daryolari sersuv va seroyetona. Koʻl kam, eng kattasi Luson oroldagi Bay koʻli.Tuprogʻi, asosan, laterit tipli qizil va sariq, togʻlarda togʻkashtan, dare vodiylarida allyuvial tuproq. 10 ming tur oʻsimlikning 40% endemik. Hududining 46% tropik urmondan iborat. Qimmatbaho yogʻoch olinadigan doim yashil daraxt turi koʻp. Dengiz sohillarida mangro urmonlari mavjud. 1200 m dan baland joylar butazor va oʻgloq bilan band. Hayvon turi kup emas. Iirik sut emizuvchilar yoʻq. Bugʻuning bir necha turi, yovvoyi tungʻiz, mangust uchraydi. Qushlarning 750 dan ortiq turi yashaydi. Sudralib yuruvchi hayvon kup. MayonVolkano, Kanlaon, Maunt Apo va boshqa milliy bogʻlari va quriqxonalari bor.
F.da oʻzaro yaqin til va shevalarda soʻzlashuvchi 90 dan ziyod elat va qabilalar yashaydi. Ularning yiriklari: bisayya, tagal, ilok, bi. kol, pampangan, pangasinan va boshqa Bundan tashqari, xitoy, osiyolik, yevropalik va amerikaliklar ham bor. Shahar aholisi 56%. Rasmiy tillar — tagal va ingliz tillari. Dindorlari xristian, islom dinlariga eʼtiqod qiladilar. Yirik shaharlari: Manila, KesonSiti, Sebu, Davao F. — agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi 22%, sanoatniki 32%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 48%. Qishloq xoʻjaligida kichikkichik dehqon xoʻjaliklari koʻpchilikni tashkil qiladi. Yirik plantatsiya xoʻjaliklari ham bor. Qishloq xoʻjaligiga yarokli yerlar 9 mln. gektar (mamlakat hududining 30%), shundan 1 mln. gektar yer sugʻoriladi. Dehqonchilik ustun. Eksport uchun shakarkamish, abaka, geveya, kokos palmasi, yer yongʻoq, kofe, kakao, tamaki, tropik va sitrus mevalar yetishtiriladi. Asosiy oziq-ovqat ekinlari — sholi, makkajoʻxori, batat, maniok, sabzavot. Chorvachiligi rivojlangan: qoramol va buyvol, choʻchqa, echki, parranda boqiladi, baliq ovlanadi. Oʻrmonlarda qimmatbaho eksportbop pushti va kizil daraxt yogʻochlari tayyorlanadi. Sanoatida konchilik rivojlangan: nikel, rux, mis, temir, marganets, xrom rudalari, shuningdek, toshkoʻmir, neft, simob, oltin, kumush qazib olinadi. Filippin sanoati qand, sholi oklash, tamaki, yogʻmoy, meva konservalash, kopra, arqon va boshqa korxonalardan iborat. Yogʻochsozlik, mebel va koʻn-poyabzal sanoati ham rivojlangan. Sanoatning kimyo, radioelektronika tarmoklari yuksak surʼatda taraqqiy etmokda. Metallurgiya, metallsozlik, mashinasozlik (jumladan, avtomobil yigʻish), televizor, radiopriyomnik, elektr asboblar, mineral oʻgʻit, rezinatexnika buyumlari ishlab chiqaradigan, neftni qayta ishlaydigan, neft kimyosi, toʻqimachilik, tikuvchilik, "oyna, sement zavodlari bor. Hunarmandchilik kds. tarmoq hisoblanadi. Yiliga oʻrtacha 26,4 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Asosiy sanoat markazlari: Manila, Sebu, Davao. Yuklar, asosan, dengiz transportida tashiladi. Temir yoʻli uzunligi 0,9 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 161 ming km. Asosiy dengiz portlari: Manila, Sebu, Batangas, Davao. Manilada xalkaro aeroport bor. F. chetga kandshakar, kopra, kokos moyi, metall rudalari, yogʻoch, mashina va uskunalar, kimyoviy moddalar chiqaradi, chetdan neft va neft mahsulotlari, mashina va uskuna, transport vositalari oladi. Yaponiya, AQSH, Avstraliya, Indoneziya, Singapur, Koreya Respublikasi, Saudiya Arabistoni bilan savdo qiladi. Pul birligi — Filippin pesosi. Sanoatining eng rivojlangan tarmoqlari (YIM — 35%) elektronika, to’qimachilik, kimyo, yog’ochni qayta ishlash, oziq-ovqat, farmatsevtika. Qishloq xo’jaligi (YIM -30%) ham mamlakat iqtisodida muhim o’rin egallaydi. Filippin kokos yong‘oqlari va kokos mahsu- lotlarini eksport qiluvchi yirik davlat hisoblanadi. Sholi, makkajo‘xori, shakarqamish, banan, ananas, mango yetishtiriladi. Chorvachilik rivojlangan. Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Germaniya, Yaponiya, Gonkong, Buyuk Britaniya, Tayvan, Singapur. Temiryo‘llarining umumiy uzunligi — 378 km, avtomobil yo’llari — 156200 km, ichki suv yoilari — 3219 km. Asosiy portlari: Davao, Manila, Sebu. Filippin - Osiyodagi yagona xristian mamlakati, bu e'tiqodni aholining 90% dan ortig'i egallaydi. Eng katta ozchilik diniy guruh - bu Mindanao oroli va Sulu arxipelagi bo'lgan musulmon. Shuningdek, mustaqil Filippin cherkovi, ba'zi buddistlar va oz sonli animistlar mavjud. Filippinda taxmin qilinadigan 175 ta til mavjud bo'lib, ularning deyarli barchasi malay-polineziya tillari va saksonga yaqin lahjalar deb tasniflanadi.. Ushbu tillar orasida 13 ta mahalliy til mavjud bo'lib, ular deyarli millionga yaqin ma'ruzachiga ega. Filippinda uch asrdan ko'proq vaqt davomida Ispaniya mustamlakachiligi ostida ispan tili rasmiy til edi. Bu tilni aholining 60% i gapirishgan. Ammo 1900-yillarda Filippin AQSh tomonidan ishg'ol qilinganidan keyin ispan tilidan foydalanish susay boshladi va 1935 yilda Filippin Konstitutsiyasida ispan va ingliz tillari rasmiy til sifatida nomlandi. Ammo 1939 yilda Tagalog tili rasmiy milliy tilga aylandi. "Filippin" deb nomlangan til 1959 yilda nomlangan va 1973 yildan va hozirgi kungacha filippin va ingliz tillari uning aholisi orasida eng keng tarqalgan tillardir. Filippin, rasmiy ravishda Filippin Respublikasi deb nomlangan, Janubiy-Sharqiy Osiyodagi g'arbiy Tinch okeanida Filippin dengizi va Janubiy Xitoy dengizi o'rtasida joylashgan bir orol davlatidir. Mamlakat 7,107 oroldan iborat arxipelaq bo'lib, Vyetnam, Malayziya va Indoneziya mamlakatlariga yaqin joylashgan. Bugun Filippin iqtisodiyoti boy tabiiy resurslari, chet ellik ishchilar va import qilingan mahsulotlar tufayli o'sib bormoqda. Filippindagi eng yirik tarmoqlar orasida elektron qurilishi, kiyim-kechak, poyafzal, farmatsevtika, kimyoviy mahsulotlar, yog'och mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, neftni qayta ishlash va baliq ovlash sanoati mavjud. Qishloq xo'jaligi Filippinda katta rol o'ynaydi va asosiy mahsulot shakarqon, kokos, guruch, jo'xori, banan, kassava, ananas, mango, cho'chqa go'shti, tuxum, mol go'shti va baliqdir. Filippin - Janubiy Xitoy, Filippin, Sulu va Celebes Seas va Luzon Boğazı'ndaki 7.107 oroldan tashkil topgan bir arxipelagandır. Orollarning topografiyasi asosan orolga qarab tor qirg'oqli pasttekisliklar bilan tog'li. Filippin uchta asosiy geografik mintaqaga bo'lingan: ular Luzon, Visayas va Mindanao. Filippin iqlimi noyabr oyidan aprel oyigacha shimoli-sharqiy mussonga ega bo'lgan tropik dengiz va maydan oktyabrga qadar janubi-g'arbiy musonda. Filippin aholisi 99 million kishidan iborat bo'lib, dunyodagi 12-mamlakatda . Filippin iqtisodiyoti rivojlanayotgan, asosan agrar mamlakat bo'lib, iqtisodiyoti har xil: tabiiy-patriarxaldan rivojlangan kapitalistik shakllargacha. Mustaqillik e'lon qilinganidan keyin (1946) mamlakat iqtisodiyotda mustamlakachilik merosini yengish yo'liga kirdi. Bir qator islohotlar va qonunlarning qabul qilinishi (1961 yildagi asosiy sanoat tarmoqlari, 1967 yilda sarmoyalarni rag'batlantirish to'g'risida va boshqalar), iqtisodiy rivojlanish dasturlarining bajarilishi sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining ba'zi siljishlariga yordam berdi. ishlab chiqarish (1950-70 yillar uchun) sanoat ishlab chiqarish 6-7 barobar o'sdi, s.-kh. - 3 marta). 1974 yilda yalpi milliy mahsulotning umumiy qiymatida (BMT ma'lumotlari) qishloq xo'jaligining ulushi 29%, sanoat va qurilish 24%, savdo 7%, transport 2%. Milliy sanoat va bank kapitali o'sdi, davlat sektori kengaydi (qurilish, transport, sug'orish va boshqalar). Filippin qishloq xo'jaligi guruchning xilma -xilligi haqidagi tadqiqotlari bilan mashhur bo'lib, u Xalqaro guruch tadqiqot institutida o'tkaziladi. Bu institut, shuningdek, guruch ishlab chiqarishni katta darajada oshirgan Yashil inqilobda ham katta rol o'ynadi. Filippin qishloq xo'jaligidagi guruch asosiy ekin hisoblanadi, chunki mamlakat aholisining 75 foizdan ko'prog'i guruchni afzal ko'radi. Dehqonlarning ko'pchiligi kambag'al bo'lib, asosan don va sholi etishtiradi. Bu guruch va g'alla etishtirish Filippin va mamlakat qishloq xo'jaligi erlarining yarmini tashkil qiladi. Erni ijaraga berish er muammosiga, shuningdek ishlab chiqarishga to'sqinlik qildi. Ekin maydonlarining katta qismi ispan xalqi tomonidan yaratilgan boyliklarning bir qismidir. Erni o'zgartirish va boshqa qoidalar ham muayyan qiyinchiliklarga duch keldi, chunki mamlakat rahbarlarining aksariyati er egasining kelib chiqishidan kelib chiqadi va to'g'ri o'zgartirish uchun juda kam imkoniyat beradi