Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§1. Elam
Házirgi Qubla -Batıs Iran aymaǵıniyelegen Elam eń áyyemgi hám ayriqsha tsivilizatsiya orayları. Biraq, qońsılas Mesopotamiyadan ayrıqsha bolıp esaplanıp, Elam tariyxı dereklerde kem kórsetilgen. Bunnan tısqarı, elam tiliniń elede jaqsı úyrenilmegenligi bolsa ol dáwirde jazılǵan tekstlerdi túsiniwdi qıyınlastıradı. Bul, tiykarınan, elamit tiliniń qaysı til toparına tiyisliligi ele anıq emesligi menen baylanıslı. Ámeldegi barlıq gipotezalardan eń isenimlisi elamlıqlar Baluchiston hám Indiyanıń qublasındaǵı dravid qáwimleri menen baylanıslı bolǵan boljaw bolıp tabıladı. Elamdaģi eń áyyemgi jazba tekstler proto-elam piktogrammaları dep ataladı. Eramızǵa shekemgi 111-mıń jıllıq baslarındaelamlıqlar piktogramma yamasa sızılmashılıq, jazıw jaratqan. Ol elam jazıwınan azmaz aldın payda bolǵan Shumer piktogrammasınan júdá parıq etedi. Xojalıq esabatı hújjetlerin rásmiylestiriw ushın sızılma xatları isletilingen.Ilay taxtalarda sızılmalar formasında qaramal, úy-ruwzıger buyımları hám basqalar suwretlengen, bunday belgiler járdeminde pútkil túsinik hám sózlerdi jetkiziw. Basqasha etip aytqanda, bul logografik xat edi. Sızılma belgileri bolǵan plitalar tekǵana Elam aymaǵınıń ózinde, yaǵnıy Suza, Anshan hám qubla-batıs Irannıń basqa qalalarında, bálki Oraylıq Iranda zamanagóy Koshan qalası qasında jaylasqan Sialk xalıq punktinde hám eń qublasında tabılǵan.Irannan shıǵısta, Kirmondan 225 km qublada Tepe-Yahyoda. Soǵan tıykarlanıp, elamiylar áyyemgide Iran platosiniń úlken bólegin iyelegen, degen pikirdi aytıw múmkin. Biraq, metaforaiy jazıwǵa iye bul tekstlerdiń barlıǵı eki yamasa odan artıq túrli tillerde emes, bálki tek elam tilinde dúzilgenligine isenim payda etip bolmaydı. Házirshe proto-elamit planshetlerin aytıw qıyın hám olardıń dekodlanıwı ele dáslepki basqıshda. Sızılma Elamda 400 ge jaqın ámeldegi bolǵan. Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń ekinshi yarımında elamlıqlar sızıqlı buwınlı jazıwdı oylap taptı. Ol sızılmadan ǵárezsiz túrde payda bolǵan hám hátte hár eki jazıw turiniń estelikleri túrli tillerde dúzilgen bolıwı múmkin. Hár qıylı geometriyalıq sızıqlar birikpesinen ibarat sızıqlı belgiler sózlerdi emes, bálki buwınlardı (buwın jazıwı dep ataladı ) bildirgen. 80 ge jaqın bolǵan bunday belgiler menen tekǵana ekonomikalıq, bálki siyasiy, diniy hám basqa tekstlerdi de jazıw múmkin edi. Bunday jazıw ushın materiallar ılay, tas penenmetall edi. Sızıqlı jazıw uzaq waqıttan berli qollanilmagan jáne onıń tiykarǵı estelikleri XXIII ásirge tuwrı keledi.
Eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqtıń ekinshi yarımında elamlıqlar Mesopotamiyadan alınǵan suro-akkad ideografiya jazıwınan paydalana basladı, bul aldınǵı jergilikli jazıwdı shetke shıǵardı. Elam tilinde birinshi málim ideografiya teksti XXIII urı Naram-Suena (eramızǵa shekemgi 2236 -2200 jıllar ) bir neshe Elam regionları hukimdarlari menen baylanıslı. Eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqtıń birinshi yarımındaelamliqlar jeke huqıq hújjetlerin dúziwde akkad tilinen paydalanǵan. 1800-1500 jıllar arasında saqlanıp qalǵan 837 sonday hújjetler bar.Bular kósher hám kóshpelis penenmulkti satıw hám satıp alıw, bolıw hám sıy qılıw boyınsha shártnamalar, sonıń menen birge, " biradarlıq" ga saqlap alıw hám qabıllaw tuwrısındaǵı hújjetler bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi II mıń jıllıq ortalarında Elamlıqlar óz hújjetlerin dúziwde akkad tilinen paydalanıwdı toqtattı hám XIII ásirden baslapelam tilindegi ideografiya jazıwlarınıń sezilerli sanı qayta payda boladı. Bular, birinshi náwbette, Anshanning Elam wálayatı patshası Untash-Napirishi (eramızǵa shekemgi 1275-1240 ) hám Bobilga shabıwıl waqtında onnan alıp ketken elam shahi Shutruk-Nahxunte (eramızǵa shekemgi 1185-1155) jazıwları bolıp tabıladı.Ókiniw menen aytamız, elam jazıwları derlik tek túrli zıyaratgohlar hám saraylardıń qurılısı hám remontlanıwı haqqında gúrriń etedi, sonıń menen birge, patsha hákimiyattı ullılaydı hám júdá kem tariyxıy dálillerdi óz ishine aladı. Áyyemgi Anshan qalasın qazıw processinde elam tilindegi 300 ge jaqın ideografiya jazıwlı taxtalar tabılǵan.Bul 8-2091 225-sanlı shártnama hám ekonomikalıq hújjetler bolıp, olar 1300-1100 aralıǵindaǵı dáwirge tiyisli. Eramızǵa shekemgi Elam dárekleri arasında 300 den artıq hújjetlerdi óz ishine alǵan Suzadagi korollıǵılıq ustaxonalari ekonomikalıq arxivı bólek orın tutadı. Olardıń barlıǵı elam tilinde dúzilgen hám tayın ónermentshilik buyımların qabıllaw hám ónermentlerge islew ushın materiallar beriwdi belgilengenler etedi. Tekstler sánesi kórsetilmegen, biraq mazmunına kóre, bul arxiv Elam patshalıǵınıń sońǵı dáwirine (eramızǵa shekemgi 650-630 jıllar ) tiyisli. Sonıń menen birge, Persepolisdan 6—5-ásirlerge tiyisli elam hújjetleriniń keń ekonomikalıq arxivları bar. Eramızǵa shekemgi Elamnıń pútkil uzınlıǵı boylap tariyxıy qońsılas Mesopotamiya tariyxı menen bekkem baylanıslı edi. Bul munasábetler, álbette, shumer, bobil hám ossuriya tekstlerinde óz sawleleniwin tapqan bolıp, olar, áwele, Elamning siyasiy hám áskeriy tariyxın úyreniw ushın qımbatlı derekler bolıp tabıladı. Ásirese, akkadlik Sargon jáne onıń miyrasxorları dáwirine tiyisli jazıw hám hújjetler, Bobil shohi Sortuxadnazar 1 jazıwları, Bobil jılnaması hám eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtıń birinshi yarımındaǵı Ossuriya shahlari jılnamaları zárúrli áhmiyetke iye.Ókiniw menen aytamız, Elam aymaǵı arxeologik kózqarastan jaqsı úyrenilmegen. 1884 jıldan házirgi kunge shekem frantsuz arxeologlari bálentligi 40 m ge shekem hám uzınlıǵı bir neshe júz metrge shekem bolǵan úlken ılay tóbelikler astında jasırınǵan Elam Sus penenpaytaxtın qısqa tánepisler menen qazılıp atır. 1951-1952 jıllarda. R. Girshman Suzadan 40 km qublası -shıǵısda jaylasqan Hinji-Untosh (házirgi Shaqa Zámber) qalasında júdá nátiyjeli qazıwmalar alıp bardı. Bul qala shama menen 1250 jılda shólkemlesken. Eramızǵa shekemgi NS. Elam shohi Untash-Napirisha. Atap aytqanda, Mesopotamiya prototiplaridan forması sezilerli dárejede parıq etetuǵın ayriqsha ziggurat qazib alındı. 971 jıldan beri amerikalıq arxeologlar házirgi Sheroz qalasından 46 km arqada jaylasqan Tepe-Maliyanda (áyyemgi Anshan) iri turar -jaydı qazıwıp atır. Elam mádeniyatı hám ideologiyasın úyreniw ushın qımbatlı derek bolıp elam kórkem óneri estelikleri, kórkem óner ob'yektlari, baspa baspalar, elam shohlarining suwretleri (ásirese, elam kórkem óneri eń jaqsı ǵáziynesi — xanzada Napiras penenháykeli) hám diniy tábiyat kórinisili relyefler bolıp tabıladı.