Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

XII-Bap. ORTA AZIYA
Oraylıq Aziyanıń áyyemgi tariyxı dereklerde jetkilikli hám bir tegis kórsetilmegen. Jergilikli tariyxtanıwshılıq dástúrleriniń joq ekenligi ásirese keskin bolıp tabıladı, sırt el derekleri bolsa Orta Aziya xalıqları tariyxına tek kemnen-kem jaǵdaylarda, tiykarınan, bul region aymaǵındaǵı shet el júrisleri menen baylanıslı. Nátiyjede, jazba dereklerde ayırım uzaq dáwirler kem sáwlelendirilgen bolsa, basqalarında salıstırmalıqısqa (mısalı, Iskender Zulqarnayn júrisi) aytılǵan.Usı sebepten arxeologiyalıq hám numizmatikalıq materiallar Oraylıq Aziya tariyxı ushın úlken áhmiyetke iye.

§ 1. Áyyemgi tariyxshılardıń gúwalıqları

Orta Aziya xalıqları tariyxı ushın grek derekleri úlken áhmiyetke iye.Hámmege málim, bul aymaqtıń tariyxıy táǵdiri haqqında isenimli maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan eń áyyemgi avtor Gerodot bolıp tabıladı. Biraq onıń pútkil «Tariyx»ında Orta Aziyada júz bergen waqıyalar súwretlengen bir ǵana keń maǵlıwmat bar – Parsı saltanatına tiykar salıwshı Kirdiń sońǵı júrisi haqqındaǵı gúrriń. Gerodottıń gúrrińi, bálkim, tiykarlı materiallarǵa iye emes, al awızsha gáplerge tiykarlanǵan. Sonıń menen birge, itimal bul dástúr rásmiy parsısha emes, sebebi Ahamaniyler mámleketiniń tiykarın salıwshılar haqqında júdá unamsız tariyp bergen. Bul jerde de Gerodot jetkizgen maǵlıwmatlardıń salıstırmalı mánisin biledi. Kirdiń ólimi haqqındaǵı xabardı tamamlap, ol sonday dep aytıp ótedi: «Kirdiń ólimi haqqındaǵı kóplegen gúrrińler ishinde men ushın bul eń isenimli bolıp seziledi», birinshiden, onıń awızsha maǵlıwmatlardan paydalanǵanlıǵı, ekinshiden, avtor bul versiyanı qayta aytıp beriw ushın málim dárejede tańlaǵanına da gúman etedi.
Gerodot gúrrińinde, gúmansız, folklor motivlerı (Kirdiń boljawlı túsi, qıyalıy jaw, áskeriy hayyarlıq), gúrrińniń ayırım bólimleri avtor tárepinen tolıq oylap tabılǵan (Krezdiń áskeriy keńes degi sóylewi).
Gerodottıń xabarlarınıń tariyxıy bóleginde tek tiykarǵı fakttıń ózi tuwrı bolıp tabıladı.Orta Aziya kóshpelileri menen soqlıǵısıw nátiyjesinde Kirdiń ólimi tuwrı bolsa, qalǵan waqıyalardı izertlew talap etiledi, dep oylaw múmkin.Gerodotta tariyxıy fakt jáne bul haqqındaǵı gúrrińde awızsha folklor dástúrı jatadı.Gerodottıń etnografiyalıq xabarlarına kóbirek itibar qaratıw kerek.Olardan ayırımları zamanagóy izertlewshiler tárepinen isenimli hám arxeologiyalıq maǵlıwmatlarǵa sáykes keledi, basqaları (mısalı, massagetlar arasında temir jetispewligi) anıq isenimsiz.Gerodottaǵı haqıyqatlıqtıń buzıp kórsetiliwiniń sebeplerin túsindiriw ushın kóp izertlewler zárúr (bálkim, ayırım anıq maǵlıwmatlardan paydalanıw nátiyjesinde tabıladı).
Gerodottıń kitabında Orta Aziya xalıqlarınan bir qatarları aytılǵan, biraq avtor ushın bunday tiykarǵı áhmiyetli nárse waqıyalar menen baylanıslı. Atap aytqanda, zamanagóy izertlewshiler tárepinen Parsı administraciyasınıń haqıyqıy ámeliyatınıń kerisi retinde qabıl etilgen Akes dáryasında Ahamaniylerdiń gidrotexnikalıq qurılısı hám jergilikli xalıqtıń suw ushın basqarıw keńesi haqqında qısqasha gúrriń, sonıń menen birge Ahamaniyler dáwirinde Orta Aziyanıń basqarıw strukturası hám salıqqa tartıw haqqında Gerodottıń qısqasha xabarları bar. Saraydaǵı gúres munásibeti menen Baqtriyadaǵı tártipsizlikler haqqında xabar berilgen.Bulardıń barlıǵı ushın Gerodot Orta Aziyadaǵı eń zárúrli waqıyalardı, hátte olar Ahamaniyler mámleketi orayındaǵı waqıyalar menen jaqın baylanısta bolsa da, xabar bermeydi. Solay eken, ol, mısalı, Doro II taxtına otırıw dáwirindegi Orta Aziyadaǵı kóterilisler haqqında hesh nárse aytpaǵan, biraq ol jeti aqsúyek parsınıń til biriktiriwi, Bobil hám Midiyadaǵı kóterilisler haqqında tolıq sóylep beredi.
Orta Aziya tariyxın úyreniw ushın Knidlik Ktesiyanıń «Parsı tariyxı» dóretpesinde toplanǵan úzindiler jaǵdayında saqlanǵan maǵlıwmatlar zárúrli áhmiyetke iye. Bul shıǵarmadan derek retinde Diodor (eramızǵa shekemgi 1-ásir), Úlken Pliniy (eramizǵa shekemgi 1-ásir), Afina (eramizǵa shekemgi3-2-ásirler), Klavdiy Elian (eramizǵa shekemgi III-II ásirler) sıyaqlı avtorlar paydalanǵan. Biraq, bul avtorlardıń tekstin analiz etkende, berilgen maǵlıwmatKtesiastıń túp tekstin qanshellianıq sáwlelendiriwin anıqlaw qıyın.
Zamanagóy izertlewshilerdiń Ktesiastıń dóretpeleri ilimiy ádebiyatqa qaraǵanda kórkem ádebiyatqa jaqınlaw degen juwmaqqa keledi. Aytılıwına qaraǵanda, «Parsı tariyxı» tariyxıy dóretpe hám roman ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq bolıp tabıladı hám olar Ktesiastıń ózin «Tariyxıy romannıń atası» dep ataydı.Ktesiastıń gúrrińlerinde, bunnan tısqarı, anaxronizmniń tásiri bar.Ol súwretlegen dáslepki waqıyalarda házirgi Parsıda ámelde bolǵan múnásibetlerdi kórsetedi. Ktesiastıń tariyxshı retindegi zárúrli kemshilikleri—bul onı aldınǵı avtorlardan, ásirese Gerodottan ajıratıp turatuǵın jańa hám ayrıqsha maǵlıwmatlardı beriwge tırısıwı. Nátiyjede, Ktesias penen geyde faktlardı yamasa olardıń túsindirmelerin jaratadı.
Biraq, Ktesiastıń jazıwlarına salıstırǵanda unamsız múnásibet onıń maǵlıwmatına tolıq itibarsızlıqqa alıp kelmewi kerek.Olarda Orta Aziyanıń áyyemgi xalıqları, olardıń jaylasıwı, Orta Aziya jámiyetiniń siyasiy dúziliwi haqqında isenimli maǵlıwmatlardıń bir qansha zárúrli maǵlıwmatları tarqalǵan. Zamanagóy arxeologiyalıq izertlewler, mısalı, Ahamaniyler Orta Aziyanı basıp alıwdan aldın Ktesiydiń Baqtriya patshalıǵı bar ekenligi haqqındaǵı maǵlıwmatları tariyxıy haqıyqattı sáwlelendiredi, degen pikirdi oyatadı. Ilgeri qızıqlı plagin romanları retinde qabıl etilgen Ktesiastıń bir qatar gúrrińleri tiykarınan jergilikli xalıq dástúrleriniń jetkeriliwi bolıp shıqtı.
Iskender Zulqarnaynnıń júrislerin súwretlegen grek tariyxshılarınıń dóretpelerinde Oraylıq Aziya tariyxına tiyisli zárúrli materiallar bar.
Bul avtorlar arasında eń áyyemgisi Diodor (eramızǵa shekemgi 1-ásir). Onıń «Tariyxıy kitapxanası»nıń 17-kitabında Iskender Zulqarnaynnıń júrisi xarakteristikası, keyingi kitaplarda—diadochilardıń Orta Aziyaǵa tásir etken gúres epizodları haqqında ayırım maǵlıwmatlar bar. Diodordıń dóretpeleri zamanagóy izertlewshiler tárepinen qımbatlı derek esaplanadı jáne onıń tekstindegi úlken boslıq Oraylıq Aziyadaǵı áskeriy háreketler súwretine tuwrı kelgeninen ókiniw múmkin. Diodordıń Oraylıq Aziyadaǵı waqıyalar haqqındaǵı gúrrińi Girkaniya menen tawsıladı. Bul gúrriń tábiyiy sharayatlar hám ekonomikalıq turmıs haqqında maǵlıwmat beredi, biraq anıq tań qalǵanday tolıq maǵlıwmatlar da bar, bul – Ullı Iskenderdiń Amazonlar Malikasi Falestrida menen ushırasıwı gúrrińi.
Iskender qaytıs bolıwınan keyingi dáwirde Orta Aziyada júz bergen waqıyalar haqqındaǵı maǵlıwmatlardan jaqsı dereklerge tayanǵan halda grekler -Baqtriyaǵa kóshpeliler kóterilisi haqqında gúrriń etiwge ayrıqsha itibar qaratıladı.
Orta Aziyanıń ellinistikalıq dáwir tariyxına tiyisli maǵlıwmatlar Pompey Trogtıń «Historiae Philippicae» shıǵarmasında (latın tilinde, 44 kitapta) bar. Ol Avgust dáwirinde jazılǵan bolıp, tań qaldırarlı Nina hám Semiramidadan avtordıń turmısına shekem bolǵan insaniyat tariyxınıń ulıwma súwretin beriwge urınıw edi.II yamasa eramızǵa shekemgi III ásirlerde ol Mark Yunian Yustin tárepinen qısqartırılǵan hám sonnan keyin túp nusqası joǵalǵan.Epitomator geyde tekstti qısqartırǵan, lekin eń áhmiyetlisi, túp nusqanıń etikalıq táreplerin kúsheytirgen.
Orta Aziya tariyxı Pompey Trogtıń kórip shıǵıw sheńberine tiykarınan Iskender Zulqarnayın júrisi waqtınan baslap kiredi. Bul derektiń áhmiyeti, birinshi náwbette, Parfiya patshalıǵınıń dáslepki tariyxınıń izbe-izligin beretuǵın birden-bir derek ekenligi, Grek-Baqtriya tariyxı, onıń patshalarınıń Indiyaǵa júrisleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar bar hám kóshpelileridiń Parfiya hám Grek-Baqtriyaǵa hújimleri haqqında da maǵlıwmatlar bar.
Pompey Trog haqqındaǵı ayırım maǵlıwmatlar tariyxshı ushın óz aldına áhmiyetke iye.Zamanagóy izertlewler Pompey Trog tárepinen usınıs etilgen Parfiya patshalıǵınıń payda bolıwı haqqındaǵı versiya basqa versiyalarǵa qaraǵanda anıqlaw ekenligin kórsetti. Bunı, atap aytqanda, jańa epigrafiyalıq estelikler tastıyıqladı. Ayırım jaǵdaylarda, Yustin kemeytiw waqtında ótkerip jibergen maǵlıwmattı túp tekstke tiykarlanǵan «Prologlar»dan alıw múmkin.Bul, atap aytqanda, Pompey Trogtıń Baqtriyanı kóshpeliler tárepinen basıp alınıwı haqqındaǵı xabarı menen baylanıslı.
1-asirde (ayırım izertlewshiler keyingi sánelerdi abzal kórseler de) Kvint Kurtiy Ruftıń «Iskender Zulqarnayn tariyxı» shıǵarmasına belgi etedi. Iskender Zulqarnayn basqınshılıǵı jıllarında Orta Aziyada júz bergen waqıyalardı túsiniwde zárúrli tariyxıy derek esaplanadı. Geyde bul iste keyingi waqıtlar haqqında maǵlıwmatlarda boladı.Mısalı, Kvint Kurtiy Ruf Iskenderdiń buyrıǵı menen Marǵiyanada qorǵanlar qurılısı haqqında sóylep, keyin olar házirde ilgeri húkimranlıq etiwi kerek bolǵanlarǵa xızmet etiwlerin qosımsha etedi.
Plutarx tárepinen jazılǵan kóplegen dóretpeler arasında Iskenderdiń ómirbayanı Orta Aziya tariyxın úyreniw ushın úlken áhmiyetke iye, egeronıń basqa dóretpelerinde (mısalı, Evmen, Crassus, Antoniyanıń ómirbayanında ayırım júdá kishi materiallar da ushıraydı. «Iskenderdiń táǵdiri yamasa áwmetleri haqqında» hám basqalar).Iskenderdiń ómirbayanı (basqa ómirbayanlar sıyaqlı), álbette, tariyxıy miynettiń ózi emes, bálki insan xarakteriniń («etos») xarakteristikası bolıp tabıladı.Usınıń sebebinen, pútkil úlken dáwirler Iskenderdiń ómirbayanınan joǵaladı yamasa hesh bolmaǵanda júdá bir tárepleme kórsetilgen. Solay etip, Oraylıq Aziyadaǵı pútkil urıs derlik pútkilley joq bolıp ketti, tek grek-Makedoniyalılar ortasındaǵı soqlıǵısıwlar qaldı. Plutarx Orta Aziyanı basıp alıw dáwirindegi Iskenderdiń áskerleri haqqında kem sóylep, patshanıń jawlap alıwlarına salıstırǵanda paydasına itibar qaratadı.
Kórinisinen, Iskender Zulqarnayn dáwirindegi Orta Aziya tariyxına tiyisli eń zárúrli derek Flaviy Arriannıń «Aleksandr Anabasis» shıǵarması bolıp tabıladı (eramızǵa shekemgi 2-ásir). Bunda Iskender júrisi waqıyaları haqqında ritorika hám etikadan kóbirek aytılǵan.Bulardıń barlıǵı Arriannıń Oraylıq Aziyadaǵı áskeriy ámeliyatları haqqındaǵı gúrrińine de tiyisli.Arrian essesinde ayırım geografiyalıq hám etnografiyalıq maǵlıwmatlar bolıp, onıń Orta Aziyanıń Iskender alıwınan aldın ámeldegi bolǵan qalaları, qala qurılısı siyasatınıń mánisi hám basqalar haqqındaǵı xabarları qımbatlı bolıp tabıladı.Arrian hám xalıqtıń shabıwılshılarǵa qarsılıǵı, onıń Xorezm shahı Farasmannıń elshixanası haqqındaǵı maǵlıwmatları qızıqlı.
Orta Aziya tariyxına tiyisli ayırım maǵlıwmatlar Arriannıń basqa dóretpelerinde de ushıraydı.Solay etip, ol Parfiya tariyxın jazǵan.Onnan tek Fotiy tárepinen súwretlengen bir neshe úzindiler saqlanıp qalǵan.Bul jerde Parfiya patshalıǵınıń payda bolıwınıń basqa versiyası (Yustindikinen kóre) beriledi. Bul versiyada marhum rásmiy Arshakidlar ańızı keltirilgen, degen pikir bar.
Orta Aziya tariyxı ushın dóretpeleri zárúrli áhmiyetke iye bolǵan basqa áyyemgi avtorlar qatarında Polibiydi de óz aldına aytıp ótiw kerek.Onıń Antiox IIItıń Parfiya hám Grek-Baqtriyaǵa qarsı júrisi haqqındaǵı táriypi qızıq. Ayırım, áhmiyetsiz bolsa da, maǵlıwmatlar Tacit, Polienus, ayırım kesh vizantiya avtorları (Stefan vizantiya, Sinkella hám basqalar ) dóretpelerinde de bar. Derek Ammian Marcellin shıǵarması bolıwı múmkin, biraq onıń derektanıwshılıq analizi (Orta Aziya tariyxı kózqarasınan) ele rasında ámelge asırılmaǵan.Sasaniyler saltanatınıń shegaraların súwretlewde Arshakiyler dáwiri dereklerinen anıq paydalanılǵan, biraq bul másele de óz aldına izertlewdi talap etedi.