Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

XI –Bap. PARSILAR
Irannıń áyyemgi tariyxında Ahamaniyler dáwiri, parsı patshalarınıńń hákimiyat Nubiyadan tartıp Orta Aziya hám Indiyaǵa shekem sozılǵanlıǵı túrli dereklerde kóp belgilengen. Bular patsha jazıwları, tariyxıy jılnamalar, patshahlarniń húkimleri hám satraplar buyrıqları, joqarı mártebeli parsı hámeldarlarınıń rásmiy jazıwmalari, jeke adamlardıń xatları, parsı aqsúyekleriniń múlkin basqarıw usılları, salıqlar jıynaw hám qullarni emlew usılları boyınsha kórsetpeler, sud hújjetleri processleri., neke shártnamaları, ijara shártnaması hám basqalar. Túrli tillerde dúzilgen bul tekstler uzaq múddetli arxeologik qazıwmalar nátiyjeleri menen qosılıp, parsı xalıqlarınıń tariyxıy waqıyaları, ekonomikalıq jáne social munasábetleri, mádeniyatı, turmısı hám úrp-ádetlerin úyreniw imkaniyatın beredi. yamasa Ahamoniylar, mámleket. Keling, dereklerdiń tiykarǵı gruppaları qásiyetlerine toqtalıp ótemiz.
§1. Ahamaniyler mámleketi
Ahamaniyler jazıwları Ahamaniyler shahlariniń derlik barlıq jazıwları úsh tilli bolıp, áyyemgi parsı, elam hám akkad tillerinde, yaǵnıy Ahamaniyler mámleketinde qollanılatuǵın úsh tiykarǵı tilde dúzilgen. Házirge shekem 200 ge jaqın jazıwlar baspadan shıǵarılǵan. Olar iri sawda jollarında, korollıǵılıq qábirlerinde, saraylardıń diywal hám ústinlerinde jaylasqan bolıp, geyparaları saraylar tiykarınan tapılıp, onda ipoteka retinde qoyılǵan.joq. Korollıǵılıq jazıwlarınıń kópshiligi Parsı, Elam hám Midiya aymaqlarında jaylasqan. Olardan eń ataqlıı Behistun bolıp, Kambiz húkimranlıǵı hám Doro I húkimranlıǵınıń birinshi jılları waqıyaları haqqında gúrriń etiwshi eń iri qoyatosh jazıwı bolıp tabıladı. Ol Kirmanshah qalasından 30 km shıǵısda jaylasqan. Jazıw 105 m biyikliktegi tik qoyada jasalma tereńlikte o'yilgan. Jazıwdıń ulıwma bálentligi 7, 80 m. Orayda áyyemgi parsısha nusqa daǵı besew ústin bolıp, olarda 515 qatar bar. Parsısha tekst tepasida Doro I dıń kóterilisshi patshahlar ústinen qazanǵan jeńisi suwretlengen, ortasha bálentligi 3 m, keńligi 5, 48 m bolǵan relyefli saqna suwretlengen. Quday Axuramazda pútkil figuralar toparı ústinen aylanıp, shep qolın úzik menen Doroga cho'zadi, oǵan shoh hákimiyattı ısenip tapsırıwdıń ramziy dástúrin ótkeredi hám kóterilgen oń qolı menen onı duwa etedi. Doroning ózi bálentligi shama menen 1, 80 m bolǵan tolıq ólshemde suwretlengen, onıń basında korollıǵılıq toji bar, oń qolı Axuramazdaga sıyınıw ım-ishara -belgisinde kóterilgen, shep tárepinde bolsa oq jay tutqan. Dara oń ayaǵı menen Parsı taxtindaģi salafi Gaumatani ayaq astı etedi. Toǵız kóterilisshi jalatay Gaumataning arqasında suwretlengen, olardıń barlıǵı qolı arqasına baylanısqan. Háykellerdiń ońında jazıwdıń túp elamit versiyasınıń tórtew ústini jaylasqan. Relyefge jańa suwretler qosıw ushın jay ashıw ushın bul tekst tiykarınan qurıwshılar tárepinen joq etilgen. Parsısha versiyanıń shep tárepinde keyingi elamit versiyasınıń ush ústini jaylasqan. Hámmesi bolıp 650 dane elam sızıǵı bar. Olardan joqarıda relefdiń shep tárepinde 141 qatardan ibarat bir ústinde akkad variantı osilgan jinsning eki tárepine jaylastırılǵan. Barlıq ush varianttıń mazmunı, birpara iyiwler bunnan tısqarı, birdey. Bunnan tısqarı, besinshi ústinde keńligi 22 m. 23 Sid versiyası, elam hám akkad tekstlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, eramızǵa shekemgi 519 jıldaǵı elam kóterilisi bastırılǵanı haqqında gúrriń etedi.Parsılar húkimranlıǵına qarsı hám Dara 1 diń skiflarning Tigrahauda qáwimine qarsı júriwi haqqında. Bobilda patsha sarayı qarabaxanalarında tabılǵan tas penenblok daǵı bir jazıwda da akkadcha nusqa bólekan saqlanıp qalǵan. Egipettiń Elephantine atawında Parsı shohlari armiyasında xızmet etken jalańash áskeriy kolonizatorlar arxivlarında aramey tilindegi Behistun jazıwınıń úzindileri bolǵan papiruslar tabılǵan. Behistun jazıwınıń tekstin uzaq orınlardan tabıw pán ushın ájep emes edi, sebebi Dara " bul jazıwdı barlıq mámleketlerge jibergan" dep daǵaza etedi. Jazıw úlken biyiklikte jaylasqanı hám sol sebepli tómenden oqıw múmkin emesligi sebepli tekstti tákirarlaw zárúr edi. Qoyadagi jazıwda Doro óziniń mártlershevorligi haqqında gúrriń etip, keleshek áwladlarǵa hám qudaylarǵa shaqırıq etedi. Behistun jazıwında jenniaslardıń anıq sáneleri hám olar júz bergen jerler, sonıń menen birge, Daranıń óltirilgen hám asirge alınǵan qarsılasları sanı bar.
198


199 NS.hám hátte bul mámleketliler ortasında dúzilgen shártnamalar tekstlerin keltiredi. Fukidid Sparta hám Afina ortasındaǵı Peloponnes penenurısı waqıyaların tek eramızǵa shekemgi 411-jılǵa shekem bolǵan waqıyaların keltiriwge eristi.Mánisine kóre, onıń jumısınıń dawamı Ksenofonttıń (eramızǵa shekemgi 430 -354- jıllar) " Grek tariyxı" bolıp ol eramızǵa shekemgi 362-jılda tawsıladı. NS hám Afina puqarası ushın Parsı hám Ellin mámleketleri ortasındaǵı múnasibetler boyınsha tiykarǵı derek bolıp, lekin óziniń lakonofil qarawları ushın ol súrginde jasawǵa májbúr boldı. Ol kóp jıllar Kishi Aziyada, aldın parsı satrapi Kishi Kir, keyininen Forsılarǵa qarsı gúresgen sparta patshası Aresilay xızmetinde boldı. Ksenofont "Grek tariyxı" nan tısqarı Per- haqqında zárúrli maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan taǵı bir qansha dóretpeler jazǵan. Ásirese, onıń Kishi Kirdiń Parsı patshası Artakserks II ge qarsı kóterilisi hám Kirge xızmet etken grek jallanba áskerleriniń Bobildan Armeniya arqalı Qara teńizge qaytıwına arnalǵan “Anabasis” tariyxıy yadları, ásirese, qımbatlı bolıp tabıladı. Bul yadlar 5-4-ásirler bosaǵasındaǵı Parsı mámleketi tariyxı hám ekonomikasına tiyisli qımbatlı derek esaplanadı. Bunnan tısqarı, kitapda Ksenofont jáne onıń joldaslarıKishi Aziya aymaǵı arqalı ótken qáwimlerdiń turmıs tárizi, ádetleri hám úrp-ádetleri haqqında kóplegen materiallıq-tariyxıy derekler bar.Biraq, "Grek tariyxı" hám "Anabasis" tınıshlıq hám Sparta ushın kóplegen faktlardı buzıb kórsetken halda jazılǵan.Ahamoniylar mámleketi ekonomikası, salıqları hám satraplıqların basqarıw haqqındaǵı qımbatlı maǵlıwmatlar Ksenofonttıń "Domostroy" shıǵarmasında da bar.Sonıń menen birge, ol “Kyropaedia” (“Kirdiń tárbiyası”) tariyxıy romanın da jazǵan.Parsı mámleketiniń tiykarshisi Kir II ideal húkimdar retinde, Parsı saltanati bolsa áyyemgi grek filosofi Aflotunnıń ideal mámleketi retinde súwretlengen."Kiropediya" da Gerodottıń shıǵarmasınan da, onıń baqlawlarınan da isletilingen, biraq Ksenofont bir neshe on jıllar dawamında júdá erkin edi.Ksenofont óziniń filosofiyalıq, siyasiy hám didaktik qarawlarına muwapıq material menen ósińki, jáne onı qayta islegen. Ol parsılardıń mámleket mákemeleri hám úrp-ádetleri haqqında da tolıq sóylep bergen. Biraq, bul dóretpe bizgeshe tek bólek-bólek jetip kelgen. Ol Ktesiaspenen bir qatarda Plutarx tárepinen jazılǵan ArtakserksII ómirbayanı ushın tiykarǵı derek bolǵan. Plutarx bizgeshe jetip kelmegen dereklerden paydalanǵan halda jazǵan basqa bir qatar ómirbayanlar (afinalik siyasatshı Femistokl, Aleksandr Makedonskiy hám basqalar) áyyemgi Parsı haqqında zárúrli maǵlıwmatlar beredi. Iran dinleri haqqındaǵı birqansha maǵlıwmatlardı onıń filosofiyalıq dóretpelerinen de alıw múmkin.Strabonnıń tiykarınan Farsıǵa arnalǵan "Geografiya" kitabında parsılardıń dini hám úrp-ádetleri haqqındaǵı qımbatlı xabarlar saqlanıp qalǵan, olar tiykarınan basqa dereklerden belgisiz.Diodor Sikulydiń tariyxıy kitapxanası Artakserks I dáwirindegi (eramızǵa shekemgi 465-424) Parsı tariyxınan gúrriń etedi.Ásirese, onıń shıǵarmalarınıń Parsı dáwirindegi Egipet tariyxı hám grek-parsı munasábetleri tariyxına arnalǵan bólimleri qımbatlı bolıp tabıladı. Ahamoniylar mámleketindegi parsı patshalarınıń xojalıǵı, olardıń satrapları hám salıqları haqqındaǵı zárúrli maǵlıwmatlarda e.sh IV ásirdiń sońǵı shereginde jalǵan Arastudıń “Ekonomika” shıǵarması bar. Eramızǵa shekemgi NS.belgisiz avtor tárepinen jazılǵan Iskender Zulqarnaynnıń júrisleri haqqındaǵı dereklerdi bólek gruppaǵa ajıratıw múmkin. IskenderZulqarnayınnıńjúrisleri haqqındaǵı dereklerdi bólek gruppaǵa ajıratıw múmkin.Bul júrislerdiń qatnasıwshıları Aristobul, Ptolemey (keyinirek Egipet patshası), Onesikrit hám Nearxlar Iskenderdiń turmısı hám iskerligi haqqında yadlar jazǵan.Kishi Aziyadaǵı Nikomedia qalasınan bolǵan grek Arrian júdá kóp faktik materiallarǵa tiykarlanǵan "Iskenderdiń júrisleri"n jazǵan.Iskenderjúrisleri tariyxın latin tilinde de 1-ásir avtorıKurtiusRufus dúzgen. Arrian hám Kurtiy Ruf dóretpelerinde Ahamoniylar mámleketiniń aqırǵı dáwirine tiyisli zárúrli maǵlıwmatlar bar. Ahamoniylar dáwirine tiyisli epigrafik derekler grek tilinde de saqlanıp qalǵan. Olar arasında Doro Idiń pármanı bólek áhmiyetke iye bolıp, onıń Magnesiyadagi múlki basqarıwshısı Meander (e.sh-246 Laya Aziya) Gadatga, Apollon sıyınıwxanasınamámleket paydasına wazıypalardı orınlawdan tuwrı keledi.1973-jılda Kishi Aziyadaǵı áyyemgi Ksantus qalası aymaǵınan 4-ásir ortalarına tiyisli jazıw tabılǵan. Eramızǵa shekemgi NS. Parsı húkimranlıǵı dáwirindegi siyasiy waqıyalar hám diniy isenimler haqqında zárúrli maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan litiy, grek hám demiy tillerinde Grek regionlarınan alınǵan kóplegen epigrafik materiallar bir qatar jaǵdaylarda grek-parsı munasábetleri tariyxı ushın qızıqlı maǵlıwmatlardı usınıs etedi.