Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. Geografiyalıq hám basqa arnawlı áyyemgi ádebiyatlar

Áyyemgi Orta Aziya tariyxı ushın bunday túrdegi qımbatlı derek Strabonnıń «Geografiya» shıǵarması bolıp tabıladı. Strabonnıń Orta Aziya haqqındaǵı maǵlıwmatlarınıń tiykarǵı bólegi onıń shıǵarmasınıń 11 kitabında orın alǵan, biraq ayırım maǵlıwmatlar basqa kitaplarda da ushıraydı.11-kitapta, atap aytqanda, Girkaniya haqqında gúrriń etiledi, Orta Aziya sahraları kóshpelileri haqqında málim maǵlıwmatlar beriledi, Parfiya, Marǵiyana, Baqtriya, Soǵdiyana súwretlenedi.Strabonnıń gúwalıǵı júdá qımbatlı bolıp tabıladı, kóbinese ol paydalanǵan dereklerdi anıqlaw qıyın.
Strabon gúrrińinde Orta Aziya xalıqlarınıń tábiyiy sharayatı hám turmıs tárizi haqqındaǵı maǵlıwmatlar olardıń siyasiy tariyxınıń túrli epizodları menen uyqaslasqan.Strabon óz qolında ámeldegi bolǵan geografiyalıq ádebiyatqa itibar qaratıp, geyde haqıyqıy geografiyalıq jaǵdaydı uǵımsız oyda sawlelendirgen, geyde ol sol dáwirdiń aktual ideyaların bólip kórgen, kóbinese haqıyqatlıqtan júdá jıraq bolǵanlıǵı geografiyalıq dálillerdiń áhmiyetin páseytiredi.Solay etip, ol Kaspiy teńizin jabıq háwiz emes, al okean qoltıǵı dep esaplaǵan hám Aral teńizi haqqında hesh nárse bilmes eken, bul tábiyiy ulıwma tábiyat kórinisiniń qáte súwretlew.Strabon derekleri mashqalası (atap aytqanda, Oraylıq Aziyaǵa salıstırǵanda) elege shekem sheshilmedi, bul kóbinese onıń jeke maǵlıwmatlarınıń isenimliligi haqqında soraw tuwdırıwǵa múmkinshilik bermeydi.
Strabonda Orta Aziyada júz bergen túrli siyasiy waqıyalarǵa tiyisli kóplegen dáliller bar. Geyde onıń maǵlıwmatları kem ushıraytuǵın bolıp, olar basqa avtorlardan tastıyıqtı taba almaydı, biraq soǵan qaramay olar isenimli dereklerge tiykarlanǵan hám basqa materiallar menen tastıyıqlanǵan.Solay etip, Salavkiyler shaxı Antiox Soter tárepinen pútkil Marı oazisi átirapında diywal qurıw haqqındaǵı gúrriń arxeologiyalıq jumıslar sebepli tastıyıqlandı.Geyde Strabonnıń maǵlıwmatı basqa dereklerden málim bolǵan waqıyalardıń belgisiz táreplerin jarıtadı.Mısalı, «Geografiya»da Parfiya patshalıǵınıń payda bolıwı, Grek-Baqtriya tariyxı, onı jeńgen kóshpeli qáwimler haqqında maǵlıwmatlar bar.Bunday jaǵdaylarda túrli dereklerden alınǵan maǵlıwmatlardı salıstırıw mashqalası ádette júdá qıyın.Ekinshi jaǵdayda, mısalı, bólek qıyınshılıq sonda, tekǵana áyyemgi avtorlar tekstinen (atap aytqanda, Yustin), Qıtaylı avtorlardıń tekstlerinen de alınǵan maǵlıwmatlardı uyqaslastırıw zárúr.
Isidor Xarakskiydiń «Parfiya orınları» shıǵarması da zárúrli derek esaplanadı. Isidor, sol sıyaqlı, biziń dáwirimizdiń basında jasaǵan, ol Parsı qoltıǵı jaǵasında jaylasqan hám Shıǵıstıń eń zárúrli sawda orayı bolǵan Xaraks qalasınan kelgen. Onıń jumısı sap ámeliy jóneliske iye bolıp, Parfiya patshalıǵınıń batıs shegaralarınan qubla, arqa shegaralarına shekem bolǵan «Patsha jolı»na ayrıqsha qollanba esaplanadı. Orta Aziyada bul jol Parfiya arqalı ótip, Marǵiyanaǵa jetip baradı hám bul jerden qublaǵa burılıp, Qandahar wálayatında tawsıladı.«Parfiya orınları» rásmiy Parfiya hújjetlerine tiykarlanadı, bunnan tısqarı olar siyasiy waqıyalar haqqında ayırım maǵlıwmatlardı óz ishine aladı.«Patsha jolı» ótken xalıq punktleriniń atların analiz etip, zárúrli juwmaqlar shıǵarıw múmkin.
Orta Aziyaǵa tiyisli ayırım maǵlıwmatlar Rim enciklopedisti Pliniy Úlkenniń «Tábiyat tariyxı» (eramizǵa shekemgi 1-ásir) shıǵarmasında da bar. Atap aytqanda, onıń Salavkiylar sarkardası Demodamustıń Yaksartqa júrisi, Patrokldıń Kaspiy teńizinde júzip júriwi, Aleksandriya Margiananıń «varvarlar» tárepinen wayran etilgeni haqqındaǵı xabarları qızıǵıwshılıq oyatadı. Onıń maǵlıwmatları boyınsha, Parfiya óz dáwirinde birden-bir mámleket emes, al 18 óz aldına bólek patshalar konfederaciyası bolǵan.
Quramalı bolsa da qımbatlı derek Ptolemeydiń «Geografiya» shıǵarması bolıp tabıladı (eramızdıń 1–2-ásirlerdi aqırı). Bul miynettiń 6-kitabında Oraylıq Aziya súwretlengen. Bul tekstte qalalar, dáryalar, taw shınjırları, kóldiń geografiyalıq koordinataları berilgen, Orta Aziyanıń túrli regionlarınıń shegaraları kórsetilgen. Bul maǵlıwmatlardıń mánisi, gúmansız, kútá úlken, biraq onı júdá abaylılıq penen isletiw kerek, sebebi Ptolemey hesh bir sın kózqarassız túrli dereklerdiń maǵlıwmatların toplaǵan, nátiyjede sol qala geyde jer júzinde eki jerde bolǵan
208

209 Kaspiy teńizin jabıq háwiz emes, al okean qoltığı dep esaplağan hám Aral teńizi haqqında hesh nárse bilmes eken, bul tábiyiy ulıwma tábiyat kórinisin qáte súwretlew.Strabon derekleri mashqalası (atap aytqanda, Oraylıq Aziyağa salıstırğanda) elege shekem sheshilmedi, bul kóbinese onıń jeke mağlıwmatlarınıń isenimliligi haqqında soraw tuwdırıwğa múmkinshilik bermeydi.

Strabonda Orta Aziyada júz bergen túrli siyasiy waqıyalarğa tiyisli kóplegen dáliller bar. Geyde onıń mağlıwmatları kem ushıraytuğın bolıp, olar basqa avtorlardan tastıyıqtı taba almaydı, biraq soğan qaramay olar isenimli dereklerge tiykarlanğan hám basqa materiallar menen tastıyıqlanğan.Solay etip, Salavkiyler patshasi Antiox Soter tárepinen pútkil Marı oazisi átirapında diywal qurıw haqqındağı gúrriń arxeologiyalıq jumıslar sebepli tastıyıqlandı.Geyde Strabonnıń mağlıwmatı basqa dereklerden málim bolğan waqıyalardıń belgisiz táreplerin jarıtadı.Mısalı, «Geografiya»da Parfiya patshalığınıń payda bolıwı, Grek-Baqtriya tariyxı, onı jeńgen kóshpeli qáwimler haqqında mağlıwmatlar bar.Bunday jağdaylarda túrli dereklerden alınğan mağlıwmatlardı salıstırıw mashqalası ádette júdá qıyın.Ekinshi jağdayda, mısalı, bólek qıyınshılıq sonda, tekğana áyyemgi avtorlar tekstinen (atap aytqanda, Yustin), Qıtaylı avtorlardıń tekstlerinen de alınğan mağlıwmatlardı uyqaslastırıw zárúr.
Isidor Xarakskiydiń «Parfiya orınları» shığarması da zárúrli derek esaplanadı. Isidor, sol sıyaqlı, biziń dáwirimizdiń basında jasağan, ol Parsı qoltığı jağasında jaylasqan hám Shığıstıń eń zárúrli sawda orayı bolğan Xaraks qalasınan kelgen. Onıń jumısı sap ámeliy jóneliske iye bolıp, Parfiya patshalığınıń batıs shegaralarınan qubla-arqa shegaralarına shekem bolğan «Patsha jolı»na ayrıqsha qollanba esaplanadı. Orta Aziyada bul jol Parfiya arqalı ótip, Marğiyanağa jetip baradı hám bul jerden qublağa burılıp, Qandahar wálayatında tawsıladı.«Parfiya orınları» rásmiy Parfiya hújjetlerine tiykarlanadı, bunnan tısqarı olar siyasiy waqıyalar haqqında ayırım mağlıwmatlardı óz ishine aladı.«Patsha jolı» ótken xalıq punktleriniń atların analiz etip, zárúrli juwmaqlar shığarıw múmkin.
Orta Aziyağa tiyisli ayırım mağlıwmatlar Rim enciklopedisti Pliniy Úlkenniń «Tábiyat tariyxı» (eramizğa shekemgi 1-ásir) shığarmasında da bar. Atap aytqanda, onıń Salavkiylar sarkardası Demodamustıń Yaksartqa júrisi, Patrokldıń Kaspiy teńizinde júzip júriwi, Iskenderiya Margiananıń «varvarlar» tárepinen wayran etilgeni haqqındağı xabarları qızığıwshılıq oyatadı. Onıń mağlıwmatları boyınsha, Parfiya óz dáwirinde birden-bir mámleket emes, al 18 óz aldına bólek patshalar konfederaciyası bolğan.
Quramalı bolsa da qımbatlı derek Ptolemeydiń «Geografiya» shığarması bolıp tabıladı (eramızdıń 1–2-ásirler aqırı). Bul miynettiń 6 kitabında Oraylıq Aziya súwretlengen. Bul tekstte qalalar, dáryalar, taw shınjırları, kóldiń geografiyalıq koordinataları berilgen.Orta Aziyanıń túrli regionlarınıń shegaraları kórsetilgen.Bul mağlıwmatlardıń mánisi, gúmansiz, júdá úlken, biraq onı júdá abaylap isletiw kerek, sebebi Ptolemey hesh bir sın kózqarassız túrli dereklerdiń mağlıwmatların toplağan, nátiyjede sol qala geyde jer júzinde eki jerde bolğan bolıp qaladı.Mısalı, Baqtriya hám Soğdiyanada dúzilgen. Usınıń menen birge, arnawlı dereklerdi úyreniwden keyin, bul derek júdá úlken mağlıwmatlardı usınıwın kútiw múmkin, sebebi ol paydalanğan dereklerdiń geyparaları, itimal, júdá anıq bolğan bolıwı kerek. Ne bolğanda da, Ámiwdáryanıń joqarı ağımında hám qubla ağımlarında, orta ağımında bağdarınıń tańlanarlı dárejede.Derektanıwshılıq analizinen keyin Oraylıq Aziyanıń siyasiy hám geografiyalıq shegaraları haqqındağı kóplegen pikirlerimiz ózgeriwi múmkin. Mısalı, házirde (Ptolemey analizi tiykarında) Soğdiyana ádetdegiden kóre úlkenlew bolğan, hátte Badaxshan da onıń bir bólegi bolğan degen usınıslar bar.