Dunyoqarash tushunchasi va mohiyati. Falsafaning asosiy yo’nalishlari. Ҳозирги вақтда компьютер«компьютер фалсафаси»

3. Tadkikotning umumiy mantikiy metodi va usullari.
1. Analiz–obyektni amalda yoki fikran tarkibiy kismlarga ajratish; sintez – kismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, kayta birlashtirish. Sintez natijasida mutlako yangi obyekt xosil buladi.
Analiz (taxlil kilish faoliyati) jarayonida fikr murakkablikdan oddiylikka, tasodifdan zaruratga karab, xilma-xillikdan ayniyatga va birlikka karab xarakat kiladi. Analiz kilishning maksadi kismlarni, murakkab butunning unsurlari sifatida bilish va ular urtasidagi aloka va konuniyatlarni aniklashdan iboratdir. Birok, analiz moxiyatni ajratib karashga olib keladiki, mavxum xolda kolayotgan birlik, xilma-xillikdagi birlik sifatida xali ochilmagan buladi. Sintez, aksincha, analiz vositasi bilan ajratilgan kismlar, xossalar, munosabatlarni yagona bir butunga birlashtirish jarayonidan iborat. Sintez birlikdan tafovutga va xilma-xillikka karab yunaltirilgan bulib, umumiylik va ayrimlikni, birlik va xilma-xillikni muayyan jonli butunga birlashtiradi. Analiz va sintez chambarchas bo\lik xolda amal kiladi.
2. Mavxumlashtirish–urganilayotgan xodisaning bir kancha xossalari va nisbatlaridan fikran uzoklashish, ayni paytda tadkikotchini kiziktirgan xossalarni (eng avvalo, muxim, umumiy xossalarni) ajratish jarayoni. Mazkur jarayon natijasida xar xil «mavxum predmetlar» olinadi. Bunda «mavxum predmetlar» deganda aloxida tushunchalar va kategoriyalar («rivojlanish», «karama-karshilik», «fikrlash» va b.) xamda ularning tizimlari tushuniladi. Matematika, mantik, dialektika va falsafa eng rivojlangan tizimlardir.
Kurib chikilayotgan xossalarning kay biri muxim, kaysinisi ikkinchi darajali ekanligini aniklash mavxumlashtirishning bosh masalasidir. Mazkur masala xar bir muayyan xolatda, eng avvalo, urganilayotgan predmetning tabiatiga, shuningdek, tadkikotning muayyan vazifalariga karab xal kilinadi.
3. Umumlashtirish–predmetning umumiy xossa va belgilarini aniklash jarayoni bulib, mavxumlashtirish bilan chambarchas bo\lik. Bunda xar kanday umumiy (abstrakt-umumiy) yoki muxim (muayyan umumiy, konun) belgilar ajratilishi mumkin.
4. Ideallashtirish–vokelikning tajribada prinsipial amalga oshirib bulmaydigan, lekin real olamda ularning timsoli bulgan obyektlarning tushunchalarini fikran shakllantirishni ifodalaydigan («nukta», «ideal gaz», «mutlako kora jism» va sh.k.) tushuncha.
Ideallashtirilgan obyektlar, pirovard natijada, obyektiv ashyolar, real jarayon va xodisalarning in’ikosi sifatida maydonga keladi. Ideallashtirish yordamida shakllangan tushunchalardan keyinchalik real obyektning in’ikosi sifatida izlanishlar olib borishda, muloxazalar yuritishda, real jarayonlarning mavxum sxemalarini tuzishda foydalanish mumkin.
Ideallashtirish ilmiy yoki \ayriilmiy, real yoxud mavxum buladi. Ilmiy, real ideallashtirishni mavxum ideallashtirishdan farklaydigan belgi shundan iboratki, unda xosil etilgan ideallashtirish obyektlari, shaxslar muayyan sharoitlarda ideallashtirilgan, ya’ni real obyektlar atamalarini ishlatib, talkin etish mumkin.
5. Induksiya–ayrimlik (tajriba, fakt)dan umumiyga (ularni umumlashtirib xulosa chikarishga) fikran xarakat kilish; deduksiya–bilish jarayonining umumiydan ayrimlikka yuksalishi. Induksiya va deduksiya uzaro bo\lanadi xamda bir-birini tuldiradi. Tajriba xamisha cheksiz va nomukammal bulganligi uchun induktiv xulosalar doim muammoli (extimoliy) xususiyatga egadir. Induktiv umumlashtirishlarga, odatda, tajribada bilingan xakikatlar (empirik konunlar), deb karaladi.
Induktiv umumlashtirish turlaridan ommaviy induksiya, tuliksiz induksiya, tulik induksiya, ilmiy induksiya va matematik induksiya ajratiladi. Mantikda sababiy alokalarni aniklashning induktiv metodlari–induksiya konunlari (Bekon-Mill induktiv tadkikot koidalari) farklanadi. Yagona uxshashlik, yagona tafovut, uxshashlik va tafovut, bo\lik uzgarishlar metodlari va koldiklar metodi shular jumlasidandir.
Deduksiyaning uziga xos xususiyati shundaki, tadkikotchi deduksiya vositasida bir sinf, bir jins, bir gurux narsa yoki xodisa tu\risidagi umumiy bilimlardan ularning xar biri xakida aloxida bilimlarni xosil kiladi. Insonning bilish tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biron xususiyat bir toifa yoki bir jinsdagi xamma narsa yoki xodisalarga xos bulsa, bu xususiyat shu toifa yoki jinsga oid xar bir narsa yoki xodisaga xam xos buladi.
6. Analogiya (moslik, uxshashlik)–uxshash bulmagan obyektlarning ayrim jixatlari, xossalari va munosabatlaridagi uxshashliklarni aniklash. Aniklangan uxshashlik asosida tegishli analogiya buyicha xulosa chikariladi. Uning umumiy sxemasi: B obyekt a, b, c, d belgilarga ega; C obyekt b, c, d belgilarga ega; binobarin, C obyekt a belgiga ega bulishi mumkin. Analogiya xakikiy emas, balki extimoliy bilim beradi. Analogiya buyicha xulosa chikarishda muayyan obyekt («model»)ni kurib chikish natijasida olingan bilim boshka nisbatan kam urganilgan obyektga kuchiriladi.
7. Modellashtirish–borlikni bilvosita urganish usuli. Biron obyektning xususiyatlarini ularni urganish uchun maxsus tuzilgan boshka obyektda kayta xosil kilishdir. Modellashtirish asosida tadkik kilinayotgan obyekt bilan uning modeli urtasidagi uxshashlik, muvofiklik yotadi. Mazkur usul ilmiy tadkikot jarayonini yengillashtiradi, obyektning urnini bevosita tadkik etish mumkin bulmagan, kimmat bulgan, juda uzok vakt talab kiladigan va xolatlarda modelga extiyoj paydo buladi.
Modellashtirish shakllari xilma-xil bulib, foydalanilayotgan modellarga va modellashtirish kullanayotgan soxaga bo\lik. Modellarning xususiyatiga karab moddiy (predmetli) modellashtirish va ideal modellashtirish farklanadi. Moddiy modellar tabiiy obyektlar xisoblanadi. Ular uz faoliyatida tabiiy konunlar–fizika, mexanika konunlariga buysunadi. Ideal modellar tegishli belgilar shaklida ifodalanadi.
Muayyan obyektni moddiy (predmetli) modellashtirishda uni urganish original bilan bir xil fizik tabiatga ega bulgan ma’lum modelni tadkik kilish bilan almashtiriladi (samolyot, kema va kosmik apparatlarning modellari).
Ideal (belgili) modellashtirishda modellar grafiklar, chizmalar, formulalar, tenglamalar sistemalari, tabiiy va sun’iy til gaplari (timsollar) shaklida buladi. Xozirgi vaktda matematik modellashtirish (kompyuterda modellashtirish) keng tarkalgan.
8. Sistemali yondashuv–fanda turli obyektlarni sistemalar sifatida tadkik etishni nazarda tutadigan metodologik tamoyil (talab)lar majmui. Mazkur talablarga kuyidagilar kiradi:
a) xar bir elementning tizimdagi urni va funksiyalariga bo\likligini aniklash, bunda butunning xossalari uning tarkibiy kismlari xossalarining yi\indisiga bo\lik bulmasligini e’tiborga olish;
b) tizimning xulk-atvori uning aloxida tarkibiy kismlari xususiyatlari xamda uning tuzilishi xossalariga kay darajada bo\likligini taxlil kilish;
v) tizim bilan muxitning uzaro alokalari mexanizmini tadkik kilish;
g) mazkur tizimga xos bulgan darajalilikning xususiyatini urganish;
d) tizimni xar tomonlama, kup jixatli tavsiflashni ta’minlash;
ye) tizimga dinamik rivojlanayotgan yaxlitlik deb karash.
Sistemali yondashuv uz-uzidan rivojlanuvchi murakkab obyektlarni (kupdarajali, iyerarxik, uz-uzini tashkil etuvchi biologik, psixologik, sosial va x.k. sistemalarni) tadkik etishda keng kullaniladi. Sistemali yondashuvning muxim xususiyati shundaki, fakat tadkikot obyektigina emas, balki tadkikot jarayonining uzi xam murakkab sistema sifatida namoyon buladi. Uning asosiy vazifasi obyekt turli modellarini yaxlit kilib birlashtirishdir.
«Uz-uzini tashkil etish» tushunchasi sistemali yondashuvning muxim tushunchasidir. Mazkur tushuncha tarkibiy kismlari urtasidagi alokalar kat’iy emas, balki extimoliy xususiyatga ega bulgan murakkab, ochik, uz-uzini rivojlantiruvchi tizim (tirik xujayra, organizm, biologik populyasiya, odamlar jamoasi va sh.k.)ni yaratish, rivojlantirish yoki takomillashtirish jarayonini tavsiflaydi.
Xozirgi zamon fanida uz-uzini tashkil etuvchi tizimlar uz-uzini tashkil etish umumilmiy nazariyasi–sinergetikaning tadkikot predmetini tashkil kiladi.
9. Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metod yaxlit tizimlarda ularning strukturasini, strukturaning tarkibiy kismlari urtasidagi barkaror munosabatlar va uzaro alokalarni xamda ularning bir-biriga nisbatan rollari (funksiyalari)ni ajratish asosiga kuriladi.
Struktura–tizimning tuzilishi va ichki shakli, mazkur tizimning tarkibiy kismlari urtasidagi barkaror uzaro alokalarning birligini ifodalovchi falsafiy tushuncha. Funksiya esa mazkur tizim xar bir tarkibiy kismining «vazifasi» deb tushuniladi (ma’lum biologik a’zo funksiyalari, davlat funksiyalari, nazariyaning funksiyalari va x.k.).
Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metodning (unga ba’zan sistemali yondashuvning turi deb xam karaladi) asosiy talab (jarayon)lari:
a) tizimli obyektning tuzilishi, strukturasini urganish;
b) uning tarkibiy kismlarini va ularning funksional xususiyatlarini tadkik kilish;
v) mazkur tarkibiy kismlardagi va ularning funksiyalaridagi uzgarishlarni taxlil kilish;
g) butun tizimli obyektning rivojlanishi (tarixi)ni kurib chikish;
d) barkaror faoliyat kursatayotgan obyektning barcha tarkibiy kismlariga shu barkarorlikni saklashga xizmat kilayotgan tizim sifatida karash.
10. Extimoliy-statistik metodlar barkaror takroriylik bilan tavsiflanadigan kuplab tasodifiy omillarning ta’sirini e’tiborga olishga asoslanadi. Bu kuplab tasodiflarning umumiy ta’siri orkali uziga yul ochadigan zarurat (konun)ni ochish imkonini beradi. Mazkur metodlar kupincha tasodiflar xakidagi fan deb ataladigan extimollik nazariyasiga tayanadi.
Extimollik–xakikatga da’vogarlik kiluvchi va bunga yetarli asosi bulmagan ilmiy xayotiy tushuncha. Extimollikning diapazoni–noldan (mumkin emaslikdan) birgacha (vokelikkacha). Mazkur metodlar dinamik va statistik konunlarni farklashga asoslanadi. Bunda ular mazkur konunlardan kelib chikadigan bashoratlarning xususiyatiga tayanadi. Dinamik konunlarda bashoratlar anik belgilangan bir ma’noli xususiyatga ega buladi (masalan, klassik mexanikada).
Statistik konunlarda bashoratlar xakikiy emas, balki extimoliy xususiyatga ega buladi. Bu xususiyat kuplab tasodifiy omillarning ta’siri bilan belgilanadi. Ilmiy bilish tarixi kursatganidek, «biz zarurat va tasodif bilan bo\lik barcha muammolarning axamiyatiga endi-endi munosib baxo bera boshlayapmiz».
Extimoliy-statistik metodlar tasodifiy xususiyatga ega bulgan ayrim xodisalarni emas, balki ommaviy xodisalarni urganish (kvant mexanikasi, statistik fizika, sinergetika, sosiologiya va boshka fanlar)da keng kullaniladi. Bugungi kunda fanga extimoliy fikr yuritish tarzi kirib kelayotganligi tu\risida kup gapirilmokda.
Umumilmiy yondashuvlarning muxim roli shundan iboratki, uzining «oralik xususiyati»ga kura, ular falsafiy va aloxida ilmiy bilim (shuningdek, tegishli metod)larning uzaro utishida vositachilik kiladi. Mazkur metodlar barcha fanlarda kullanilganligi uchun xam ular umumilmiy metodlar deb ataladi. Ammo ularni fanlarda kullashda xar bir fan yoki fan soxasining xususiyatlari, tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy xodisalarni bilish xususiyatlari e’tiborga olinadi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish natijalari kup jixatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning xayotiy karashlariga va boshka subyektiv omillarga bo\lik buladi. Mazkur fanlarda oddiy (odatdagi) kuzatish (faktlar va xodisalar chetdan turib kayd etiladi) va ishtirokchilikka asoslangan (ichdan turib) kuzatish (bunda tadkikotchi ma’lum ijtimoiy muxitga kushiladi, unga moslashadi va xodisalarni «ichdan» taxlil kiladi) farklanadi. Psixologiyada kuzatishning uz-uzini kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshka odamlarning ruxiy kechinmalariga kirib borish, ularning ichki dunyosi–sezgilari, fikrlari, xoxish-istaklarini tushunishga intilish va x.k.) farklanadi.
Etnometodologiya ichdan turib kuzatishning turlaridan biri bulib, u ijtimoiy xodisa va vokealarni tavsiflash xamda kuzatish natijalarini ularni tushunish \oyalari bilan tuldirishni nazarda tutadi. Mazkur yondashuv xozirda etnografiya, ijtimoiy antropologiya, sosiologiya va kulturologiyada tobora keng kullanilmokda.
Ijtimoiy eksperimentlar tobora rivojlanmokda, ular ijtimoiy tashkil etish va jamiyatni boshkarishni okilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbik etishga kumaklashmokda. Ijtimoiy eksperiment obyekti odamlarning ma’lum guruxi eksperimentning bevosita ishtirokchilaridan biri bulib, ularning manfaatlari bilan xisoblashishga tu\ri keladi, tadkikotchi esa uzi urganayotgan vaziyatga bevosita kushiladi.
Psixologiyada muayyan ruxiy faoliyat kanday shakllanishini aniklash uchun tajriba utkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga kuyiladi va unga ma’lum masalalarni xal kilish taklif etiladi. Bunda murakkab ruxiy jarayonlarni shakllantirish va ularning tuzilishini yanada chukurrok tadkik kilish mumkin. Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada shakllantiruvchi eksperiment, deb nomlanadi.
Ijtimoiy eksperimentlar tadkikotchidan axlokiy va yuridik norma va prinsiplarga kat’iy rioya etishni talab kiladi. Bu yerda (tibbiyotda bulgani singari) «ziyon yetkazma!» tamoyili muxim axamiyatga ega. «Insonning intim dunyosiga kirish kuroli bulib xizmat kilish» (V.V. Ilin) - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy xususiyati.