E. Egamov, X. Asatullaev, Z. Allaberganov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

4. Merkantilizmning tarixiy ahamiyati

Merkantilizm va uning vakillari – ijodiy merosidagi ham pozitiv, ham negativ unsurlar nuqtai nazaridan, iqtisodiy ta’limotlar tarixida o’chmas iz qoldirdi.

Birinchidan, merkantilistlar kontseptsiyasi deyarli butunlay muomala sohasidagi xo’jalik hayotining amaliyotiga qaratilgan. Shunday bo’lsa-da, bu ularga ko’plab iqtisodiy kategoriyalarni il-miy muomilaga kiritish, savdo sohasi, ssuda operatsiyalari va pul muomalasining muhim qonuniyatlarini aniqlab berish imkonini beradi. Lekin iqtisodiyotning boshqa sohalariga bo’lgan ularning ta’siri doimo aynan bir xil bo’lgan emas.
Masalan, mamlakatning o’z sanoati va savdosini rivojlantiri-shi uchun pul muhim vosita ekanligini to’g’ri tushuntirib bergach, merkantilistlar shunday bo’lsa-da milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga e’tibor bermadilar. Bundan tashqari, ular uchun ishsizlik muammosi ham muhim hisoblanmagan. «Ixtiyoriy ishsizlik»ning asosiy sababi ishlamaslik xohishini keltirib chiqaruvchi yoki «yalqovlik», yoki «axloqiy buzuqlik» hisoblangan.
Ikkinchidan, merkantilizm bozor munosabatlari shaklla-nishining va Evropada ancha rivojlangan mamlakatlar – Angliya va Frantsiyada uning o’rnini olgan klassik siyosiy iqtisodning o’ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqardi.
Xususan, Frantsiyada XVII asrda moliya vaziri Jan Batist Kolber ancha faol protektsionizm siyosatini olib borgan davrda sanoatning qudratli manufaktura tarmog’i yaratildi. Ammo bir vaqtning o’zida mamlakat tashqarisiga don chiqarishni man etish va boshqa mamlakatlardan uni erkin olib kelish yo’li bilan fermer xo’jaliklarining shakllanishiga to’sqinlik qilindi. O’sha davrda-gi Frantsiya ichki bozorining uning azaliy raqibi – Angliyaga nisbatan «torligi» oqibatda aynan shu vaziyatga bog’lab tushun-tirildi. Natijada, frantsuz merkantilizmi kolbertizm deb atala boshladi, klassik siyosiy iqtisod doirasidagi o’ziga xos frantsuz maktabi esa fiziokratizm ta’limoti deb yuritildi.
Angliyada esa merkantilizm, iqtisodiy tarixdan ma’lumki, Frantsiyaga nisbatan ancha «unumli» bo’ldi. XVII asrdagi savdo va sanoat sohasidagi bu mamlakatning protektsionizm siyosatidagi asosiy yutuqlari, odatda, Ost-Indiya kompaniyasi rahbarlaridan biri – Tomas Man nomi bilan bog’lab tushuntiriladi. Shu narsa ham ma’lumki, aynan Angliyada merkantilizm bilan bo’lgan g’oyaviy kurash natijasida eng muhim nazariy xulosalar ishlab chiqildi va ular A.Smit, D.Rikardo, T.Maltus, J.S.Mill va boshqalarning asarlarida o’z aksini topdi. Bundan tashqari, Angliya XIX asrda ancha kuchli rivojlangan mamlakat sifatida eng muhim antimerkantilistik chora-tadbirlarni, jumladan ichki va tashqi savdoda to’la erkinlik siyosatini amalga oshira boshladi.