E. Egamov, X. Asatullaev, Z. Allaberganov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

5. A.Tyurgoning iqtisodiy ta’limoti

F.Kenening g’oyalari Ann Rober Jak Tyurgo (1727–1781yy.) tomonidan davom ettirildi va rivojlantirildi. A.Tyurgo Parij-da zodagonlar oilasida tug’ildi. Oilaviy an’anaga ko’ra diniy ta’lim olishga majbur bo’ldi. Lekin Sarbonnaning Teologiya (di-niy) fakultetini tugatgach, bu sohada ishlashdan bosh tortdi. 1751 yildan Parij parlamentining mansabdori, 1761–74-yillarda Limojda (Limuzen provintsiya - viloyat markazi) intendant (guber-nator) lavozimida ishladi. Bu uzoq viloyatda markaziy hokimiyat vakili sifatida xo’jalik ishlarini, jumladan, soliq olish tizimini nazorat qilib turdi. Aynan Limojda yashab turgan davr-da A.Tyurgo o’zining «Boylikning yaratilishi va taqsimlani-shi to’g’risida mulohazalar» (1766) nomli asosiy iqtisodiy asarini, tugallanmasdan qolgan «Qimmat va pul» (1769) kitobini va boshqa asarlarni yozdi. Ulardagi fikrlar, umuman fiziokratik qarashlarga hamda bozor iqtisodiy munosabatlari tamoyillariga, eng avvalo, erkin raqobat va erkin savdo tamoyillariga asos-langan.

1774 yili qirol Lyudovik XVI A.Tyurgoni moliya bosh nazo-ratchisi lavozimiga (moliya vaziri lavozimi bilan bir xil) tayin-ladi. Bu lavozimda ikki yilga yaqin ishlagan A.Tyurgo davlat xarajatlarini kamaytirishga erisha olmagan bo’lsa-da, lekin mam-lakat iqtisodiyotini har tomonlama erkinlashtirish uchun imko-niyat yaratib beruvchi bir qator farmon va qonun loyihalarini amalga oshirishga muvaffaq bo’ldi. Ammo uning har bir islohotga oid yangiliklari parlamentda o’zining monopol mavqeini saqlab qolishga intilgan amaldorlar tomonidan qattiq qarshilikka duch keldi. Shuning uchun islohotlari ko’p vaqt amal qilmadi. 1776 yili A.Tyurgo iste’foga chiqqach, ular bekor qilindi.
A.Tyurgo vazir sifatida amalga oshirgan asosiy islohotlar: mamlakat ichkarisida don va uning erkin savdosining tashkil etilishi; qirollikka erkin don olib kelish va undan boj to’lov-larisiz erkin don olib chiqish; natural er majburiyatining pulli er solig’i (o’lpon) bilan almashtirilishi; sanoat sohasida tadbir-korlikning rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi hunarmandchilik tsexlari va gildiyalarining (yirik savdogarlar va hunarmandlar birlashmasi) bekor qilinishi va boshqalar hisoblanadi.
Ish haqi nazariyasi. Xuddi fiziokratlarga o’xshab, A.Tyurgo-ning tasdiqlashicha, dehqon barcha ishlarda birinchi harakatlan-tiruvchi kuch hisoblanadi; u o’z erida barcha hunarmandlarning ish haqini yaratadi. Ish haqiga nisbatan ko’proq ishlab chiqaruvchi yagona mehnat bu – dehqon mehnatidir. U merkantilistlarni tan-qid qilgan holda, millatning boyligi deb, eng avvalo, erni va undan olinadigan «sof daromadni» hisobladi.
A.Tyurgo ish haqini F.Kene kabi yashash vositalari mini-mumiga bog’lab tushuntiradi. Ammo A.Tyurgo undan farqli ravish-da, ish haqining yashash vositalari minimumiga kelib taqalish mexanizmini ochib bermoqchi bo’ldi. Ish haqini ishchining hayoti uchun zarur bo’lgan yashash vositalari minimumi darajasiga pasay-tiruvchi bunday mexanizm, uning fikricha, mehnatga bo’lgan talab-ning mehnat taklifidan orqada qolib ketishi, ishchilar o’rtasi-dagi raqobatning rivojlanmaganligi hisoblanadi.
Sinflar nazariyasi. A.Tyurgo F.Kenega o’xshab, jamiyatni uch sinfga ajratadi: unumli sinf (qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan band bo’lgan kishilar); unumsiz sinf (sanoat va boshqa moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida va xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgan kishilar); er egalari sinfi. Lekin birinchi ikkita sinfni «ishlovchilar yoki ish bilan band sinflar» deb ataydi. Ularning har biridagi odamlarni ikki toifaga bo’lib ko’rsatadi, ya’ni tadbir-korlar yoki avans beruvchi kapitalistlar va ish haqi oluvchi oddiy ishchilar. Shu bilan birga, olimning tasdiqlashicha, aynan unumsiz sinf «ish haqi oluvchi jamiyat a’zolari»ni o’z ichiga oladi.
Qiymat, pul va foiz nazariyalari. A.Tyurgo qiymat, baho va pulni tahlil kildi. Uning bu sohadagi fikrlari o’ziga xos tavsifga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo tovarning narxi sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi to’g’risidagi g’oyani ilgari surdi. Bunda kamyoblik tovar narxini “baholashda asosiy unsurlardan biri” hisoblanadi. Keyinchalik bu g’oya zamonaviy baho nazariya-sining shakllanishida ijobiy o’rin tutadi.
A.Tyurgo iqtisodiyotda protektsionizm siyosatining salbiy tomonini ko’rsatib berdi. Uning fikricha, «olish va sotishdagi umumiy erkinlik, bir tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovarni eng past bahoda sotib olishni ta’minlashning yagona vositasidir».
A.Tyurgo pulni o’z mohiyatiga ko’ra tovarlar dunyosidagi bir tovar sifatida ta’riflab, ayniqsa, «oltin va kumushni, boshqa har qanday materialga nisbatan moneta (tanga) xizmatini o’tashga yaroqli», deb hisobladi, negaki ular tabiatan moneta bo’lib yaralgan, buning ustiga, har qanday kelishuv va qonunlardan qat’iy nazar hamma uchun umumiy moneta bo’lib qoladi. Uning fikricha, pul, ya’ni oltin va kumushning bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o’zgarib turadi, balki bir-biriga bo’lgan nis-bati, kam yoki ko’pligiga qarab ham o’zgarib turadi. A.Tyurgo qog’oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va xizmatlarning miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan foydalanish noqulay-liklari to’g’risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab berdi.
A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan pulni ustamasi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaray-digan nasixatgo’ylar bid’atlarini qoraladi. Uning ta’kidlashicha, qarz beruvchi qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkin bo’lgan daromadni yo’qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishlatib ancha foyda ko’rishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, qarz beruvchi qarz oluvchiga ozor etkazayotgani yo’q, aksincha, birinchisining pulidan ikkinchisi foyda ko’rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to’lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan to’laydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko’ra, bunday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy foizga kelsak, A.Tyurgo bo’yicha, u bozorda kapitalning ko’p yoki kamligini ko’r-satuvchi termometr vazifasini o’taydi, xususan, foizning past bo’lishi bu - kapital ko’pligi natijasidir.