E. Egamov, X. Asatullaev, Z. Allaberganov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Qo’shimcha qiymat nazariyasi. Qiymatni aniqlab va qiymat qonunini ta’riflab bergach, K.Marks qo’shimcha qiymatni tahlil qilishga o’tdi. Bu uning nazariyasida markaziy tushuncha hisob-lanadi. Bu erda asosiy savol tug’iladi: agar «ekvivalentli ayir-boshlash» tamoyili bo’yicha barcha mahsulotlar o’z qiymatiga olinsa va sotilsa, unda qo’shimcha qiymat qanday hosil bo’ladi? Marks ta’limoti bo’yicha, u quyidagicha ishlab chiqariladi.
Tovar ishlab chiqarish taraqqiyotining ma’lum bosqichida pul kapitalga aylanadi. Tovar muomalasining formulasi T-P-T (tovar-pul-tovar), ya’ni boshqa bir tovarni sotib olish uchun tovar sotishdir. Kapitalning umumiy formulasi P-T-P, ya’ni sotish uchun tovarni sotib olishdir. T-P-T mazmuni: odamlar o’rtasida har xil foydalilik ayirbosh qilinadi. P-T-P doiraviy ayla-nishda maqsad foyda olish hisoblanadi. Demak, P’>P bo’lishi kerak. Bu o’sish qaerdan keladi? (Marks uni «qo’shimcha qiymat» deb ataydi). Qo’shimcha qiymat tovarlar muomalasida paydo bo’lmaydi, chunki tovar ekvivalentli ayirboshlanadi, qo’shimcha qiymat baho-ning ustiga qo’shib sotishdan ham kelib chiqmaydi, chunki bunday bo’lganda xaridor va sotuvchilarning o’zaro yutuq va yutqiziqlari bir-birini qoplagan bo’lar edi, holbuki gap ayrim hodisa ustida emas, balki ommaviy, o’rtacha, ijtimoiy hodisa ustida boradi. Qo’shimcha qiymat olish uchun «pul egasi bozordan shunday bir tovar topish baxtiga erishmog’i kerakki, bu tovar iste’mol qiymatining o’zi qiymat manbai bo’lishdek orginal bir xususiyatga ega bo’lsin», u shunday tovar bo’lishi kerakki, bu tovarni iste’mol qilish ja-rayoni ayni paytda qiymat yaratish jarayoni ham bo’lsin. Bunday tovar – ishchi kuchidir. Ishchi kuchining iste’mol qilinishi mehnatdir, mehnat esa qiymat yaratadi. Pul egasi ishchi kuchini uning o’z qiymati bo’yicha sotib oladi. Ishchi kuchi tovarining qiy-mati ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo’lgan tirikchilik vositalari qiymati bilan belgilanadi. Ishchi o’z ishchi kuchi qiymatidan ortiqcha qiymat yaratish xususiyatiga ega. Faraz qilaylik, ishchi kun bo’yi 10 soat ishlaydi. Holbuki, ishchi 5 soat mobaynida (Marks atamasi bo’yicha «zarur ish vaqtida») o’z qiy-matiga teng qiymat yaratadi, keyingi 5 soat mobaynida («qo’shimcha ish vaqtida») esa qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymat yarati-ladi. Kapitalist bu qo’shimcha qiymatni haq to’lamasdan o’zlash-tirib oladi. K.Marks bo’yicha, kapitalist tomonidan qo’shimcha qiymatning o’zlashtirib olinishi mehnatning ekspluatatsiya qili-nishidir. K.Marks o’zi ishlab chiqqan «formula» yordamida ushbu ekspluatatsiya darajasini, ya’ni ekspluatatsiya me’yorini ko’rsatib berdi. Qo’shimcha qiymatning ishchi kuchi qiymatiga - o’zgaruvchi kapitalga bo’lgan nisbatini (mashinalar va xom ashyoda ifodalangan doimiy kapital esa o’z qiymatini faqat yangi mahsulotga o’tkazishi mumkin, lekin qo’shimcha qiymat yaratmaydi) u qo’shimcha qiymat me’yori deb atadi. Uning yozishicha, «qo’shimcha qiymat me’yori ishchi kuchining kapital tomonidan, yoki ishchining kapitalist tomonidan eksplutatsiya qilinish darajasining aniq ifodasidir». Qo’shimcha qiymat me’yori yangidan yaratilgan qiymatning kapitalist bilan yollanma mehnat o’rtasida qanday taqsimlanishini, shuningdek, ish kunining qancha qismida ishchi o’zi uchun va qancha qismida kapi-talist uchun ishlashini ko’rsatib beradi.
Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, ishchi «zarur ish vaqti»da o’z ishchi kuchi qiymatiga teng qiymat yaratadi, «qo’shimcha ish vaq-ti»da esa qo’shimcha qiymat yaratadi, ya’ni kapitalist uchun ish-laydi: kapitalist qo’shimcha ish vaqtini uzaytirishga harakat qiladi. Unga erishishning ikki yo’li mavjud: ish kunini uzay-tirish va zarur ish vaqtini qisqartirish. Ish kunini mutlaq uzay-tirish yo’li bilan olinadigan qo’shimcha qiymatni K.Marks «absolyut qo’shimcha qiymat» deb atadi. «Absolyut qo’shimcha qiymat hosil qilish, – deb yozadi u, – ish kunini ishchi faqat o’z ishchi qiy-matining ekvivalentini ishlab chiqara oladigan chegaradan nariga uzaytirishdan va bu qo’shimcha mehnatni kapitalning o’zlashtirib olishdan iborat».
Zarur ish vaqtini qisqartirish va shunga muvofiq qo’shimcha ish vaqtini uzaytirish yo’li bilan olinadigan qo’shimcha qiymatni K.Marks “nisbiy qo’shimcha qiymat” deb atadi. Bu erda shu narsaga e’tibor berish kerakki, ya’ni qiymat qonuniga xilof ish qilmaslik uchun, ekvivalentli ayirboshlashning buzilmasligi uchun kapitalist ishchi kuchi qiymatiga nisbatan ish haqini kamay-tirish hisobiga zarur ish vaqtini qisqartirishi mumkin emas. Ammo ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish va samarali texnika va texnologiyani qo’llash tufayli mehnat unumdorligini oshirish yo’li bilan bunga erishish mumkin.
Kapitalist o’z foydasini ko’paytirish maqsadida fan va texnika yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko’proq foydalanishga harakat qiladi. Ayrim kapitalistlar tomonidan fan-texnika taraqqiyoti natijalarini amaliyotda qo’llash o’rtacha ishlab chiqa-rish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi, bu esa unga foy-dani ko’paytirish imkonini beradi. Bu erda «ortiqcha qo’shimcha qiymat» vujudga keladi. Ammo raqobat qonuni asosida boshqa kapitalistlar tomonidan ham yangiliklarning ishlab chiqarishda qo’llanilishi natijasida bozor bahosi pasayadi va ortiqcha qo’shim-cha qiymat yo’q bo’lib ketadi. Demak, qo’shimcha qiymat ishlab chiqa-rish tadbirkorlarni yangi texnika va texnologiyalarni qo’llashga undaydi.