Ә жинияз атындағы нөкіс мемлекеттік педагогикалық институты бастауыш білім және спорт тәрбие жұмысы «математика оқыту методикасы»

1.2 Қазіргі сабақты ұйымдастыру формалары мен талаптары

Оқыту белгілі бір ұйымдастырушылық формаларда жүзеге асырылады, олар сабақ, экскурсия, практикалық және зертханалық сабақтар, лекция, семинар, өндірістік-педагогикалық практика, үй тапсырмасы және т.б.

Бүгінгі таңда бастауыш мектепте оқу жұмысының фронтальды түрі басым. Ол бірдей деңгейдегі студенттерге арналған және барлығына бірдей қарқынмен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл жұмыс формасы арқылы мұғалім оқу материалын барлық оқушыларға бірдей көлемде ұсынады және барлық оқушылар бірдей тапсырмалар мен жаттығуларды шешеді. Ол бүкіл сыныпты белсенді танымдық әрекетке қосуға мүмкіндік береді және мұғалімге уақыт бойынша табыс береді.
Жұмыстың бұл түрімен оқу мүмкіндігі төмен студенттер көбінесе пассивті күйде болады. Күшті оқушыларға шығармашылық, өзгермелі сипаттағы жаттығулар қажет. Мұндай жаттығулармен жұмыс істеу олардың дамуына және білімдерін жоғары деңгейде меңгеруге ықпал етеді.
Мұғалім немесе оны алмастыратын тәлімгер әр оқушының оқу материалын игерудегі жеке қарқыны мен қабілетіне назар аудара отырып, жеке-жеке оқытатын болса, индивидті оқыту деп түсініледі. Оқытудың бұл түрінің артықшылығы – мұғалімнің оқушымен тікелей байланыста болуы және әрқашан қателерін түзеп, жетістіктерін белгілей алуы. Жеке оқыту оқушы тұлғасының ерекшеліктерін және оның танымдық мүмкіндіктерін тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді.
Топтық оқыту мұғалімнің оқушылар тобымен жұмыс істеуін қамтиды. Артықшылық ең алдымен уақыт бойынша, яғни. оқу өнімділігінде бір мұғалім бір мезгілде бір емес, бір топ студенттерге сабақ береді. Ынтымақтастық пен жолдастық өзара көмек қолайлы эмоционалды атмосфераны қалыптастырады. Олар білімге деген қызығушылықты дамытуға да, таным процесінің өнімділігіне де айтарлықтай әсер етеді.
Сондықтан тәрбие жұмысының топтық формасына үлкен мән беріліп, беріліп келе жатқаны кездейсоқ емес. Ол туындаған көптеген оқу мәселелерін шешу үшін пайдаланылуы мүмкін. [15:5]
Студенттердің өзіндік жұмысы – мұғалімнің тікелей немесе жанама басшылығымен жүзеге асырылатын олардың оқу қызметін ұйымдастырудың бір түрі, оның барысында студенттер білім, білік және жеке қасиеттерді дамыту мақсатында әр түрлі тапсырмаларды негізінен немесе толығымен өз бетінше орындайды.
Дидактикалық және әдістемелік әдебиеттерде әртүрлі негіздер мен критерийлер бойынша студенттердің өзіндік жұмыстарының түрлері мен түрлерінің көптеген классификацияларын табуға болады. Кейбір зерттеушілер студенттердің өзіндік жұмыстарын қолданудың дидактикалық мақсатына қарай жіктейді:
- танымдық, практикалық, жалпылау;
- шешілетін тапсырмалар түрлері бойынша: танымдық, шығармашылық, зерттеушілік және т.б.;
- оқушылардың коммуникативтік өзара әрекетінің сипаты бойынша: фронтальды, топтық, жеке;
- оларды жүзеге асыру орнында: сынып, үй;
- ғылыми танымның әдістері бойынша: теориялық, эксперименттік, модельдеу, бақылау, жіктеу, жалпылау, жүйелеу.
Дегенмен, мұғалім студенттердің өзіндік жұмысының қай түрі мен түрін ұйымдастырса да, оның оқушылардың өздерінің іс-әрекет түрінің ерекшеліктерін ескеріп, терең түсінуі маңызды.
«Оқушының өз бетімен іс-әрекеті қандай формада болса да, оқу процесінде әрқашан біртұтас негізге ие болады – жеке таным. Ол оқушы әрекетінің үш түріне негізделген:
1) түсініктерді, теорияларды, заңдылықтарды меңгеру немесе таныс оқу жағдаяттарында дайын ақпаратты пайдалану бойынша іс-әрекеттер (типтік танымдық тапсырмаларды шешу кезінде);
2) мақсаты өзгерген жағдаяттар жағдайында үйренген үлгілер әрекетінің ықтимал түрлендірулерін анықтау болып табылатын қызмет – оқу;
3) заңдылықтарды өз бетінше табуға бағытталған іс-әрекеттер (шығармашылық есептерді шешу).
Арнайы зерттеулер көрсеткендей, сабақтың жоғары сапасы оқушылардың үй тапсырмасын дұрыс ұйымдастырған жағдайда ғана оқытудың тиімділігін арттыру мәселесін ойдағыдай шешуге болады.
Оқушылардың еңбексүйгіштігін, дербестігін қалыптастыруға ықпал етіп, сабақтан тыс уақытты орынды да мазмұнды ұйымдастыру құралы ретінде қызмет ететіндіктен, олардың білім алуы үшін маңызы зор.
Оқушылардың үй тапсырмасы оқытылатын материалды қайталау және тереңірек меңгеру және оны практикада қолдану, шығармашылық қабілеттері мен дарындылықтарын дамыту және оқу іскерліктері мен дағдыларын жетілдіру бойынша мұғалімнің тапсырмаларын өз бетінше орындаудан тұрады.
Үй тапсырмасы екі белгімен сипатталады – мұғалім анықтаған оқу тапсырмасының болуы және оны орындау үшін оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуі.[14:300]
Осылайша, кіші жастағы оқушылар үшін үй тапсырмасы оқу процесінің өте маңызды бөлігі болып табылады және оны ұйымдастырудың маңызды нысандарының бірі болып табылады.
Сабақтың жоғары тиімділігі оның барысында тәрбие жұмысының барлық формаларын оңтайлы біріктіргенде қол жеткізіледі. Бұл жағдайда әрбір студенттің жұмыс уақытының әрбір минутын жігерлі іс-әрекетпен байланыстырып, өзіндік жұмыс әдістерін меңгеруге бағытталғаны маңызды.
Қазіргі оқу бағдарламасына қойылатын талаптар төмендегідей:
1. Сабақ оқытудың кешенді тәрбиелік, дамытушылық және тәрбиелік функцияларын жүзеге асыруды көздейді. Ол оқушының қалыптасуының барлық жақтарына әсер етеді: білім қорын толықтырады, ақыл-ой күші мен қабілетін дамытады, дүниетанымын, адамгершілік, эстетикалық, ерікті тұлғалық қасиеттерін, еңбекке деген көзқарасын қалыптастырады.
2. Жүргізу түріндегі сабақта құрылыстың қатаң жүйесі бар: нақты бастама, сабақтың мақсаты мен міндеттерін қою, түсіндіру, бекіту немесе қайталау, тәрбиелік үй тапсырмасы. Сабақтың бөліктері өзара байланысты болуы керек, бірінен соң бірі орындалу керек.
3. Сабақ оқытудың принциптеріне сәйкес келеді: тәрбиелік әсері бар, ғылыми, қолжетімді, материалды берік және саналы меңгеруге, іскерлік пен дағдының қалыптасуына ықпал етеді.
4. Сабақтың мазмұны оқу бағдарламасына сәйкес келеді және басқа сабақтар жүйесінде буын болып табылады. Сіз әрқашан бұрын қандай мазмұн зерттелгенін және осы сабақтан кейін студенттер нені білетінін ойлануыңыз керек. Және тек есте сақтау және білу ғана емес, сонымен қатар оқу әрекетінде болашақта зерттелетін кейбір идеялармен алдын ала танысуға бейімділік тудыру.
5. Сабақты дайындау және өткізу кезінде оқыту мен тәрбиелеудегі заманауи психологиялық-педагогикалық және әдістемелік тәсілдер ескеріледі.
Мұғалім мектептегі нақты жағдайды да ескереді: құрал-жабдықтар, техникалық құралдар, жергілікті әлеуметтік және табиғи жағдайлар, т.б.
Сабақты дайындау мен өткізудің жетістігі оқу-тәрбие процесін сынып-сабақ жүйесінде құру негіздерін түсінумен анықталады.
Әрбір сабақта мақсат, міндеттер қарастырылады, тәрбиелік мақсаттар көрсетіледі. Мысалы, сабақта үшбұрыш туралы түсінік беріледі.
Бұл мақсат бірнеше нақты тапсырмалар түрінде жүзеге асырылады: үшбұрышпен көрнекі танысу, басқалардың арасында зерттелетін пішінді таба білу, берілген параметрлер бойынша кесінділерді бейнелеу, осы геометриялық фигураның маңызды белгілерін есте сақтау және т.б.
Тәрбиеліктен басқа әрбір сабақ тәрбиелік мақсаттар мен міндеттерді қамтиды. Олар оқу материалының мазмұнымен де, мектеп оқушыларының тұлғасын тәрбиелеу мен дамытудың жалпы мақсаттарымен де анықталады. Тәрбиелік міндеттерді тұлғаның адамгершілік, ерікті, интеллектуалдық, эмоционалдық қасиеттерін қалыптастырумен байланыстыруға болады. Сабақ оқушыларды тәрбиелеудің үздіксіз процесінің белгілі бір кезеңін, сәтін білдіреді.
Әрбір сабақ тұлғаның жағымды қасиеттерін қалыптастыруға белсенді түрде ықпал етеді. Сабақтың тәрбиелік жағы, оның мазмұны, ұйымдастырылуы, әдістері оқу іс-әрекетінің белгілі бір тәрбиелік бағытын жасайды.
Мұғалім нақты тәрбиелік міндеттерді анықтайды. Мысалы: бақылауды тәрбиелеу, егер сабақта объектілерді талдау керек болса; сабақта жаттығулар топтамасын орындау ұсынылса, өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру; шешімді бірлесіп іздеу ұсынылса, ұжымшылдыққа тәрбиелеу; шығармашылық элементтерін қалыптастыру, егер оқушы проблемалық жағдайды шешсе және т.б.
Өз кезегінде сабақтың тәрбиелік міндеттері тәрбие жұмысын ұйымдастыру мен әдіс-тәсілдеріне айтарлықтай әсер етеді. Мысалы, жеке тұлғаның қасиеті ретінде дербестік пен танымдық белсенділікті тәрбиелеу сабақта шығармашылық жаттығулар мен тапсырмаларға, өзіндік жұмыстың алуан түрлеріне көп көңіл бөлуді қажет етеді.
Сыныптағы оқу оқушылардың жеке тәжірибесіне сүйенуден тұрады. Материалды жергілікті табиғи және қоғамдық құбылыстармен байланыстырса, оқушыларға оқу оңайырақ, қызықтырақ, қолжетімді болады. Жеке тәжірибеге сүйену – сабақтың сәтті өтуінің қажетті шарты.
Негізгі міндеттердің бірі – оқушыны оқуға үйрету, білімді өз бетімен меңгеруге үйрету – жалпылама түрде емес, әр сабақта арнайы шешіледі.
Проблемалық жағдаяттар мен тапсырмаларды қамту, техникалық құралдар мен түрлі-түсті көрнекі құралдарды пайдалану, эксперименттер, экскурсиялар, бақылаулар оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, білуге құштарлығын арттыруға ықпал етеді.
Сабақты құрудың негізі – ұжымдық, топтық және жеке жұмыс түрлерін шебер үйлестіру. Оқушыны оқу тапсырмаларын ұйымдастырып, жоспарлап, орындай алуы үшін топта да, жекелей де жұмыс істеуге үйрету маңызды.
Сабақты ұйымдастыру кезінде оқушының жеке жұмыс қарқыны, ойлау тәсілдеріндегі өзіндік ерекшелігі ескеріледі. Бұл жеке және топтық жұмыс арасындағы қарым-қатынасқа қол жеткізуге көмектеседі. [1:132]
Сонымен, әрбір сабақ мұғалімнен мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетін бақылауды талап етеді, бұл материалды түсіну мен меңгеру сипатын, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру процесін елестетуге мүмкіндік береді. Мектеп оқушыларының оқыту барысын талдау мұғалімге сабақтың жағымды жақтарын дамыту және байқалған жағымсыз жақтарын азайту мақсатында қажетті түзетулер енгізуге көмектеседі.