Ә жинияз атындағы нөкіс мемлекеттік педагогикалық институты бастауыш білім және спорт тәрбие жұмысы «математика оқыту методикасы»

1.2. Бастауыш мектеп жасындағы логикалық ойлауды дамытудың жас ерекшеліктері

Кіші мектеп жасындағы балалардың ойлауы мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауынан айтарлықтай ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауы еріксіздігімен, төмен бақылануымен сипатталады, ақыл-ой тапсырмасын қоюда да, оны шешуде де олар өздерін не қызықтыратынын, нені қызықтыратынын жиі және оңай ойлайды. Кіші мектеп оқушылары тапсырмаларды міндетті түрде жүйелі түрде орындау қажет болған кезде, өз ойларын басқаруға, қажет болған кезде ғана емес, қызықты болған кезде ғана емес, олар туралы ойлау керек нәрсені ұнатқанда ойлауға үйренеді [16:183].

Әрине, 6-7 жаста концептуалды ойлау әлі қалыптаспаған, бірақ ойлаудың мұндай түрінің жасалуы бұрыннан бар.
Балалардың ойлауын және оның дамуын, атап айтқанда практикалықтан логикаға өтуді зерттеуді Л.С.Выготский бастады. Сондай-ақ ол осы өткелдің негізгі жолдары мен шарттарын белгіледі. А.А.Люблинская, Г.И.Минка, Х.А.Ганкова жалғастырған бұл зерттеулер бастауыш мектеп жасындағы балалардың логикалық ойлауы дамуының ең жоғары деңгейінде де практикалық іс-әрекет «резервте» қалатынын көрсетті . «Қолмен ойлау» тіпті жасөспірімдер мен ересектер үшін жаңа мәселені бірден ауызша - санада шеше алмаған кезде «қайтарылатын нұсқа» болып қала береді [16:182-203].
Практикалық іс-әрекеттің рөлін адам ойлауының барлық жоғары формаларының даму процесінің бастапқы кезеңі ретінде түсіну туралы П.Я.Гальперин әзірлеген «психикалық әрекеттің кезең-кезеңімен қалыптасуы» тұжырымдамасы [4:53] салынған. Бірінші кезеңде бала мәселені шешу үшін сыртқы материалдық әрекеттерді пайдаланады. Екіншіден, бұл әрекеттерді бала ғана көрсетеді және айтады (алдымен қатты, содан кейін өзіне). Тек соңғы, үшінші кезеңде сыртқы объективті әрекет жеңілдетіліп, ішкі жазықтыққа өтеді.
Баланың ойлауының келесі, дамудың жоғары сатысына өтуімен оның бастапқы формалары, атап айтқанда, практикалық ойлауы жойылмайды, бірақ олардың ойлау процесіндегі қызметтері қайта құрылып, өзгереді. Мәселен, мысалы, жұмысы көрнекілік пен шығармашылықпен байланысты көптеген мамандардың жұмысында - сәулетшілер, суретшілер және т.б. шешуші рөлді жоғары, сөздік-логикалық ойлау атқарады. Дегенмен, мұндай маман үнемі нақты бейнелер мен практикалық әрекеттерге сүйенеді.
Логикалық ойлау, А.А.Люблинскаяның пікірінше, ең алдымен, ойлау процесінің өзінде кездеседі. Практикалық ойлаудан айырмашылығы, логикалық ойлау тек сөзбен жүзеге асырылады. Адам ойша пайымдауы, талдауы және қажетті байланыстарды орнатуы, белгілі бір тапсырманы орындау үшін өзіне белгілі тиісті ережелерді, әдістерді және әрекеттерді таңдап, қолдануы керек. Ол қалаған байланыстарды салыстырып, орнатуы керек, әртүрліні топтастыруы және ұқсастығын ажыратуы керек және мұның бәрі тек ақыл-ой әрекеттері арқылы жүзеге асады. Кіші мектеп жасындағы балаларда біз логикалық ойлаудың сөздік көрінісін нақты түрде байқаймыз: математика сабағында есептерді шығару кезінде, сауат ашу сабағында сөздердің емлесі және т.б.
Кіші оқушының оқу әрекетінде салыстыру операциясының маңызы зор. Өйткені, төменгі сыныптарда игерілетін материалдың көпшілігі салыстыруға негізделген. Бұл операция құбылыстарды классификациялау және оларды жүйелеу негізінде жатыр. Салыстыру операциясын меңгеру үшін адам ұқсасты әртүрлі, ал ұқсасты әр түрлі етіп көруді үйренуі керек. А.И.Кагалняк, А.Л.Савченко, Е.Н.Шилова [26], Т.В.Косма [12] және тағы басқалардың зерттеулері салыстыру операциясындағы қателер студенттердің шешімге қолайлы шешім шығара алмауының нәтижесі екенін нанымды түрде көрсетті. ақыл-ой әрекеті.
Зерттеулер сондай-ақ кіші мектеп оқушыларының логикалық ойлауының тағы бір ерекшелігімен - бір жолды салыстырумен, яғни. олар ұқсастықты көрмей (көбінесе) айырмашылықты ғана белгілейді немесе айырмашылықты орнатпай тек ұқсас және ортақ.
Логикалық қорытындылардың жетілдірілуі басқа ойлау процестерінде де сақталады: себеп-салдарлық байланыстарды орнатуда, жоспарлауды, болжауды және шешімін табуды қажет ететін ересектер қойған сұрақтарды жіктеу және оларға жауап беру.
¹ -A-C ² схемасы бойынша жүреді , мұнда С ¹ - бірінші синтез, А-анализ, С ^{2 -} екінші синтез. Кіші мектеп оқушысының ойлауы үшін «қысқа тұйықталу» жолымен жүретін процесс тән, яғни. талдаудың егжей-тегжейлі кезеңін айналып өтіп, тікелей C ^{1- ден C 2- ге дейін.} Ойлау процесінің мұндай ағымы оқушыны ұқсастығымен сипатталатын осындай шешімдер мен жауаптарға жетелейді. Балалардың ойлауының ұқсас белгілері көбінесе естіген немесе оқыған адамдардың іс-әрекеттері мен істері туралы балалардың пайымдауларында пайда болады. Дәл осындай ерекшеліктер жұмбақтарды табуда, мақал-мәтелдерді түсіндіруде және логикалық ойлауды қажет ететін жұмыс түрлерінде айқын көрінеді . Мысалы, балаларға жұмбақ беріледі: «Мен бәрін білемін, мен бәріне үйретемін, бірақ мен өзім үнемі үндемеймін. Менімен дос болу үшін оқу мен жазуды үйрену керек» (кітап). Балалардың басым көпшілігі жұмбақтың соңын тыңдамай, мұғалім – деп айқайлайды (Ол бәрін біледі, бәрін үйретеді).
Сонымен қатар, беделді зерттеушілердің тәжірибесі көрсеткендей, 7-10 жас аралығындағы балалар маңызды белгілерді бөліп көрсетуге, оларды жаңа фактілер мен объектілерде тануға, байланыстарды іздеуге және орнатуға, объектілерді осы белгілерге сәйкес топтауға, бірқатар әрекеттермен әрекет етуге қабілетті. ұғымдар, жалпылау мен тұжырымдарға көшу (Б (В. Давыдов [6:97], Д. Б. Эльконин [34, 125 б .], А. А. Люблинская [16:77], т.б.)
Сонымен, кіші оқушының логикалық ойлауының даму ерекшеліктері туралы айта отырып және жоғарыда айтылғандардың барлығына сүйене отырып, келесі қорытынды жасауға болады:
1. Кіші мектеп жасындағы балалардың логикалық ойлауының ерекшеліктері ойлау процесінің өзінде де, оның әрбір жеке операцияларында да (салыстыру, жіктеу, жалпылау, пайымдаудың және қорытынды жасаудың әртүрлі формаларында орындалатын) көрінеді.
2. Кіші жастағы оқушылардың ойлауы үшін бір жолды салыстыру тән (олар тек айырмашылықты немесе тек ұқсас және жалпыны белгілейді).
3. 7-10 жас аралығындағы балалар ұғымдармен әрекет ететін логикалық пайымдауларға, жалпылау мен қорытындыға көшуге мүмкіндік алады.
Екінші буын стандартымен танысқаннан кейін біз маңызды танымдық әмбебап әрекеттердің бірі есептерді немесе тапсырмаларды шеше білу екенін көреміз. Бастауыш мектепте есептерді шешудің жалпы әдісін меңгеру логикалық операцияларды сапалы түрде қалыптастыруға негізделген - объектіні талдау, салыстыру, ортақ және әртүрліні ажырату, жіктеу, логикалық жүйелілік, ұқсастықтарды орнату . Есептерді шешудің жалпы әдісінің күрделі жүйелік сипатына байланысты бұл әмбебап тәрбиелік әрекетті танымдық әрекеттер жүйесіне үлгі ретінде қарастыруға болады . Проблеманы шешу – оқудың мақсаты да, құралы да. Есептер қойып, оны шеше білу – оқушылардың даму деңгейінің негізгі көрсеткіштерінің бірі, олардың жаңа білімді меңгеруіне жол ашады.
Жаңа білім беру стандарттарында былай делінген: «Әртүрлі пәндерді оқыту кезінде әдетте білім беру деп аталатын тапсырмалар қолданылады. Олардың көмегімен пәндік білім, білік, дағды қалыптасады. Әсіресе математика, физика, химия, географиядан есептер кеңінен қолданылады. Әдетте олар шешудің математикалық әдістерін қолданады» [10:91].
Осыған байланысты математика сабағында логикалық ойлауды дамытуға арналған негізгі жұмыс тапсырмамен жүргізілуі керек. Шынында да, кез келген тапсырмада логикалық ойлауды дамытуға үлкен мүмкіндіктер бар. Стандартты емес логикалық тапсырмалар мұндай дамудың тамаша құралы болып табылады.
Мектепке барған алғашқы күндерден бастап баланың алдында міндет қойылады. Мектептегі оқудың басынан аяғына дейін математикалық есеп оқушының дұрыс математикалық түсініктерін дамытуға, оның өміріндегі қарым-қатынастардың әртүрлі аспектілерін жақсы түсінуге үнемі көмектеседі, зерттелген теориялық ұстанымдарды, яғни есептерді қолдануға мүмкіндік береді. шешу логикалық ойлауды дамытуға ықпал етеді. Мәтіндік есепті шешуді жеңілдету үшін көмекші модельдер құрастырылады. Бұл ойлаудың негізгі операциялары болып табылатын талдау мен синтез, салыстыру, жіктеу, жалпылау сияқты ойлау операцияларын пайдаланып, оның дамуына ықпал етеді.
Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, бұл кезеңде ойлау барлық психикалық процестердің дамуына көбірек әсер етеді.
Ойлау процесінің қабылдауға, бейнелеуге немесе тұжырымдамаға негізделген дәрежесіне байланысты ойлаудың үш негізгі түрі бар:
1. Пәндік әсерлі (визуалды-эффективті).
2. Көрнекі-бейнелі.
3. Реферат (ауызша-логикалық).
Пәндік-тиімді ойлау – субъектімен практикалық, тікелей әрекеттермен байланысты ойлау; көрнекілік-бейнелі ойлау – қабылдауға немесе бейнелеуге негізделген ойлау (кішкентай балаларға тән). Көрнекі-бейнелі ойлау тікелей берілген, көрнекі өрістегі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Логикалық ойлаудың одан әрі дамуының жолы сөздік-логикалық ойлауға көшуде жатыр - бұл қабылдау мен бейнелеуге тән тікелей көрінуден айырылған терминдермен ойлау. Ойлаудың бұл жаңа түріне көшу ойлау мазмұнының өзгеруімен байланысты: енді бұлар көрнекі негізі бар және заттардың сыртқы белгілерін көрсететін нақты идеялар емес, объектілер мен заттардың ең маңызды қасиеттерін көрсететін ұғымдар. құбылыстар және олардың арасындағы байланыс [10, б. 93].
Мектепте оқу нәтижесінде жүйелі түрде тапсырмаларды мүлтіксіз орындау қажет болғанда, кіші жастағы оқушылар өз ойларын басқаруға, қажет кезде ойлауға үйренеді. Мұндай ерікті, бақыланатын ойлауды қалыптастыруға көп жағдайда мұғалімнің сабақтағы балаларды ойлауға итермелейтін тапсырмалары ықпал етеді.
Бастауыш сыныптарда қарым-қатынас жасау және оқу барысында балалардың саналы сыни ойлауы дамиды. Себебі, сыныпта әртүрлі есептерді шешу жолдарын талқылайды, қолайлы шешімдерді қарастырады, мұғалім үнемі оқушылардан өз пайымдауларының дұрыстығын негіздеуді, айтып беруді, дәлелдеуді сұрайды. Кіші оқушы жүйелі түрде пайымдау, әртүрлі пайымдаулар, қорытындылар жасау қажет болғанда жүйеге түседі .
Математика сабағында мәтіндік есептерді шешу барысында балаларда логикалық ойлаудың талдау, синтез, салыстыру, жалпылау және жіктеу сияқты операциялары қалыптасады.
Талдау психикалық әрекет ретінде бүтіннің бөліктерге ыдырауын, жалпы мен жекені салыстыру арқылы бөлуді, заттар мен құбылыстардағы мәнді және мәнді еместі ажыратуды қамтиды. Талдауды меңгеру баланың заттар мен құбылыстардағы әртүрлі қасиеттер мен белгілерді ажырата білуінен басталады. Өздеріңіз білетіндей, кез келген тақырыпты әртүрлі көзқараспен қарауға болады. Осыған байланысты объектінің сол немесе басқа белгілері, қасиеттері алдыңғы орынға шығады. Қасиеттерді ажырату қабілеті кіші оқушыларға үлкен қиындықпен беріледі. Және бұл түсінікті, өйткені баланың нақты ойлауы заттан мүлікті абстракциялаудың күрделі жұмысын орындауы керек. Әдетте, объектінің шексіз санының ішінен бірінші сынып оқушылары екі-үшеуін ғана бөліп алады. Балалар дамып, ой-өрісі кеңейіп, шындықтың әртүрлі қырларымен танысқан сайын бұл қабілет, әрине, жақсарады. Дегенмен, бұл кіші жастағы оқушыларды заттар мен құбылыстардың әртүрлі жақтарын көруге, көптеген қасиеттер мен белгілерді бөліп көрсетуге арнайы үйрету қажеттілігін жоққа шығармайды.
Сонымен қатар, бастауыш мектепте біз: талдау, синтез, салыстыру, жалпылау, жалпы және ерекше белгілеріне қарай объектілерді кейінірек жіктеу сияқты ақыл-ой операцияларын қолдана бастаймыз.
Жіктеу процесінде балалар ұсынылған жағдайды талдайды, талдау және синтез операцияларын қолдана отырып, ондағы маңызды компоненттерді анықтайды және сыныпқа кіретін объектілердің әрбір тобына жалпылайды. Осының нәтижесінде объектілер маңызды белгісіне қарай жіктеледі [24:136].
Жоғарыда келтірілген фактілерден көрініп тұрғандай, логикалық ойлаудың барлық операциялары бір-бірімен тығыз байланысты және олардың толық қалыптасуы тек комбинацияда ғана мүмкін болады. Тек олардың өзара тәуелді дамуы тұтастай логикалық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Логикалық талдау, синтез, салыстыру, жалпылау және жіктеу әдістері 1-сыныпта оқитын оқушыларға қажет, оларды меңгермей оқу материалын толық меңгеру мүмкін емес .