E. M. Hacizadə

 
İslama sosialist sisteminin eqalitarizmi /fransızca bərabərlik - kiçik burcua utopiyası/ 
yaddır, fərdin işküzar uğuru isə salamlanır və mükafatlandırılır.  İslam maliyyəsi və onun 
konfessial bank sistemi məhz bu cəhəti ilə fərqlənir. İqtis
 biznesinin təşkili formaca müştərək sahibkar partnyorluğa istinad edir. Bu çevrədə İslam 
bank sistemi aparıcı mövqedə dayanaraq biznes işinə  və  səmərəli sahibkar fəaliyyətə  tənzim 
verir. 
İslam ideyalarına əsaslanan prinsiplər əsasında işləyən ilk tipik banklar ötən əsrin 60-70-
ci illərində ABŞ-da təşəkkül tapmış və sürətlə İslam iqtisadiyyatlı dövlətlərinə: öncə Misir, sonra 
isə Yaxın Şərq və digər Asiya məmləkətlərinə keçid edərək coğrafiyasını genişləndirmişlər. 
 
Ərəb monarxiyasının bərqərar olduğu ölkələrdə neftdolları bazası əsasında dünya maliyyə 
əkanına inteqrasiya ol
m
x
ur. Bu reallıq sərvətin şəxsi əmək, sahibkar səylər və irsi keçidlə əldə olunan İslamın etik 
normalarından irəli gəlir. Oxşar təzahürülü proses qismən Yapon bank sistemində də mövcudur. 
Belə ki, ölkənin Milli Bankı kommersiya banklarını sıfır faiz altında refinansə edir. Lakin bu heç 
də İslam bankinqi ilə tam üst-üstə düşmür. 
Müsəlman aləmində  şəriət prinsiplərinin bank işində geniş  tətbiq məkanı olaraq Misir 
dövləti fərqlənmişdir. Ötən  əsrin 60-cı illərində bu ölkədəki mövcud recim ictimai-iqtisadi 
həyatın bütün sferalarında İslam funtomentalizminin bərqərar olunması təşəbbüsləri və səyləri ilə 
çıxış etmişdir. Burada 19
y
əhalinin xidmət göstərən ilk tipik İslam bankı  «Mit Qəmr Benk» yaradılmışdır. Bank 
istifadəçilərə üç növ hesabda - əmanət, investesiya və  zəkat formasında xidmətlər təklif 
olunmuşdur.  Əmanət qoyluşları faizsiz prinsipdə - tələbin istənilən anında məhdudiyyətsiz 
qaytarılmasını şərtləndirmiş, investesiya hesabından reallaşmalar mənfəət və zərərin pay bölgüsü 
şərtliliyinə  əsalanmışdır. Zəkat gəlirləri isə yoxsul və  məzlumlar arasında bölüşdürülmüşdür. 
Belə təmayüllü bankın isə öz növbəsində kommersiya maraqlarına deyil, sosial məqsədləri hədəf 
 
164

 
 
seçən prinsiplərə xidmət etdiyi aydın görünür. 
«Mit Qəmr Benk»la eyni zamanda - Asiya qitəsində, 1963-cü ildə konstituasiyalı olaraq 
özünü  İslam ölkəsi elan etmiş Malaziyada da müvafiq tipik İslam bankı prezentasiyadan 
keçmişdir. 1973-cü ildə Fillipində də İslam bankı təsis olunmuşdur. 
sisteminin dünyəviliyi 1973-cü ildə möhtəşəm İslam İnkişaf Bankının təsisinə 
rəvac
anklarının  əsas  əməliyyatlar sistemində geniş formalarına 
şağıdakılar aid edilir: 
I.Müşarəkə - /ərəçbcə - şəriklilik/ şəriklilik, yoldaşlıq, layihənin bank və sahibkarla bircə 
i mənfəətin bölgüsündə paylar, səylər, 
bacarıq keyfiyyətləri miqyasında təzahür edir. Zərər isə  iştirakçılar arasında maliyyələ 
zamanda etibar edən və zamin olan ikili funksiya daşayır.  İnvestisiyalaşan vəsait azad 
  əsas 
prinsiplərinə istinad edən müdərəba sazişində mahiyyət onunla bağlanılır ki, bir tərəf 
fəət yaradır. Bir sıra islamşünansları bu əməliyyatın 
XX  əsrin 70-80-ci illərində  İslam bankinqinin inkişafı daha intensiv xarakter aldı. Artıq 
1971-ci ildə Misrin paytaxtı Qahirə şəhərində insanlara dəfn, toy mərasiləri və digər «xeyr-şər» 
məqsədli tədbirlərdə maliyyə yardımları verən «Nasr Souşl Benk» adlı ilk İslam bankı  təsis 
edildi. 1974-cü ildən müvafiq bank kiçik sahibkarlara şəxsi bizneslərin formalaşdırmaq məqsədi 
ilə sudalar verməyə başlamışdır. Bu bank artıq 1980-ci ildə 10$ milyon, 1982-ci ildə 13$ milyon 
mənfəfət əldə edərək 14 min sayda kiçik sahibkarlara xidmət göstərmişdir [127, 134]. 
İslam bank 
 verdi. Müsəlman ölkələrinin maliyyə nazirlərinin konfransında yaradılan bank 1975-ci ildə 
tam funksional fəaliyyətə keçdi. Onun məqsədlərini  İslam qanunlarına  əsaslan sistemdə 
müsəlman dünyası ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafına yardım mənafeləri ifadə edir. İİB-nın 55 
üzv ölkənin vəsaitindən ibarət kapitala malikdir. Burada əməkdaşlıqda iştirakçılıq prinsipal 
olaraq qayəsini  İKT üzvlüyündən götürür. Səudiyyə  Ərəbistanının Ciddə  şəhərində  mənzil 
qərəgahı yerləşən İİB-nın valyutası bankın şərti pul vahidi olan dinardır. Bir İİB dinarı hazırda 
təxminən 1,33$ ekvivalentdir. İİB-nin rəsmi dili ərəb dilidir. Bununla belə ingilis və fransız 
dillərindən işçi dil kimi istifadə edilir. İİB-nin bir sıra ölkələrində regional təsistatları və müvafiq 
çoxsaylı filialları fəaliyyət göstərir. 
Hazırda müasir İslam bankları bütün ənənəvi bank əməliyyatlarını  həyata keçirirlər. 
Bununla belə faizsiz, spekulyativ olmayan İslam xarakterli müvafiq banklar üstün əməliyyat 
sistemi ilə  də  fərqlənirlər.  İslam b
a
reallaşdırılması. Bu əməliyyatda faiz aspekt
qoyuluşunda proporsiyalar nisbətində bölünür. Burada bank əməliyyatın və onun 
nəticələrinin bütün mərhələlərində real iştirakçı kimi çıxış edərək maliyyələşmə  və 
nəzarət funksiyalarını da müştərək yerinə yetirir. Müşarəkə tipli sövdələşmədə 
partnyorların müsəlman olması tələb edilmir. Lakin tərəflərdən birini müsəlman olması, 
onun nəzarət funksiyalarına rəhbərliyini  şərtləndirir. Burada hər bir partnyor eyni 
dövr etməli, onun ölçüləri və  mənsübiyyəti  şəffav olmalıdır ki, bölcü və  ləğetmə 
prosesində konfiliktlər yaratmasın. 
II.Müdaraba - etibarlılıq oriyenasiyalı maliyyələşmə. Müsəlman təsərrüfatçılığının
kapital təqdim edir, dögər tərəf isə onu idarə edərək biznesə investisiyalaşdırır. Burada 
mənfəət öncədən təsbit olunmuş proposiyalar müqabilində bölüşdürülür. 
III.Mürabaha  - /ərəbcə - alqı-satqı/ kommersiya və ticari əməliyyatların 
maliyyələşdirilməsi prisipinə  əsaslanır. Burada bank bütün riski öz üzərinə götürərək 
kommersiya  əməliyyatını maliyyələşdirməklə müvafiq miqdarda mənəət  əldə edir. 
Konkret olaraq bu əməliyyat çevrəsində əmtəələr alınır və müvafiq faizlər əlavə etməklə 
yenidən reallaşdırılır. Fərq isə  mən
İslamın faizsizlik prinsiplərinə zidd olduğunu qeyd edirlər. Hətta Pakistanın Ali 
Məhkəməsini son qərarlarında mürəbaxanın və bai-müdcəllədə  /vaxtı keçmiş  tədiyyənin 
satışı/ riba elementləri olduğundan qeyri-müsəlman maliyyə  əməliyyatı kimi elan 
edilmişdir. 
IV.İcar - lizinq əməliyyatlarına oxşar üzünmüddətli icarə. 
V.İcar va-İktina - müştərinin icarəyə götürdüyü avadanlıq və qurğunun tam alışın hüqüqna 
əsaslanan saziş. 
VI.Zəkat - mütləq vergi. Bank İslam prinsiplərinə uyğun olaraq 2,5% həcmində zəkat üçün 
 
165

 
 
müvafiq zəkat evi yaradır. Toplanan zəkatlar yoxsullara yardıma, ictimai işlərə və məişət 
şəraitinən yaxşılaşdırılması layihələrinin maliyyələşməsinə yönəldilir. Bununla belə zəkat 
evinə mütləq zəkatdan savayı gönüllü ianələrdə qəbul olunur. 
V
udalar təqdim edirlər. 
 
əməliyyatlar sistemi İslam profilli bakların  əsas mahiyyət 
məra
klar müsəlman ölkələri coğrafiyasından çıxaraq Avroatlatik məkanı, 
 savaşından sonrakı illərdə  əldə 
II.Kərd-əl-əhsan - faizsiz suda. Bank fiziki şəxsə və təşkilata təsbit olunmuş vaxt ərzində 
qaytarılan suda verir. Bu vəsaitlər banların xüsusi fondlarından ayrılır. Belə banklar hətta 
dövlətə də müvafiq layihələrin həyata keçirilməsində faizsiz s
İslam bankı müştəriləri üçün üç növlü faizsiz hesab açır: 
 
Cari hesab - faiz stavkasını istisna edən konversional banklarda olan əmanət və çek 
hesabının analoqu. Burada banka müştəri xcidmətindən ödəniş tütülması icazəlidir. 
İnfliyasiya zamanı isə bank nominal faiz xüsusunda əmanətçilərə kompensasiyalar verir; 
 
İnvestisiya hesabı - əmanətçi bankın icra etdiyi mənfəət və  zərərlərin sazişdə  nəzərdə 
tutduğu qaydada müxtəlif əməliyyatlar üzrə vəsaitləri investisiyalaşdırır; 
Kredit hesabı - ehtiyacı olan sahibkarlara uzun və ya qısamüddətli kredit təqdim olunur. 
Varlı müsəlman vəsaitlərini depozitə qoyaraq öz dindaşlarına kredit yardımı göstərir. 
Bank isə öz növbəsində  həmən vəsaitin təsbit olunmuş vaxt ərzində  əmanətçiyə 
qaytarılmasını təmin edir. 
Bununla belə vurğulanmalıdır ki, İslam bank xidmətlərin struktur formatı sadəlövh 
görüntülü deyildir. Burada iddiaçıdan öz sahəsi istiqamətində müəyyən menecment bacarığı və 
səriştə  tələbləri sorum edilir, mütələq qaydada onun maliyyə  vəziyyəti, ödənişqabiliyyətliliyi 
yoxlanılır və bəzəi hallarda girov qlyuluşları da tələb olunur [19, 127]. 
İslam banklarının kredit-suda və  əməliyyat fəaliyyəti yuxarıda diqqətə  çəkilən forma və 
mexanizmlərlə  məhdudlaşmır. Bu 
mını təşkil etsə də, onların fəaliyyət çevrəsi şəriət pratikasına uyğun olaraq təkmilləşir, yeni 
reallıqlara adaptasiya olunur. Belə yanaşma bankları iqtisadiyyatın real sektoruna getməyə  və 
müvafiq layihələrə rəhbərliyə labüd edir. 
İslam profilli ban
Cənub-Şərqi Asiyanı ağuşuna alır. 
 
Qərbdə ilk İslam bankı - 1978-ci ildə Lyuksenburqda yaradılmışdır. Sonradan müvafiq 
bank sistemi Cenevrədə təşəkkül taparaq əksər Avropa ölkələrinə yayılmışdır. Hazırda dünyanın 
40-dan çox ölkəsində İslam bankları, 200-dən çox İslam maliyyə institutları böyük səmərəliklə 
fəaliyyət göstərirlər. Onların aktivlər toplumu artıq yüz millyard ABŞ dolları ilə ölçülür. Bu 
gerçəklik isə İslam banklarına olan tələb genişliyi ilə bağlıdır. 
 
Planetin bir sıra bank nəhəgləri artıq  İslam dünyasının bank sistemi ilə  sıx partnyorluq 
təmasları qurmaqdadırlar. Məhşur dünyəvi «Sitibank» da artıq ötən əsrin sonlarından İslam bank 
sisteminə inteqrasiyaya qoşularaq Yaxın  Şərq ölkələrində özünün müvafiq qurumlarını 
ışdır. 
yaratm
İslam banklarının idarə edən bakirlər, iqtisadçılar, menecerlər qətiyyətlə qeyd edirlər ki, 
yaxın gələcəkdə dünyanın  əksər bankları eyni zamanda İslam oriyentasiyalı xidmətlər 
göstərilməsinə keçid edəcəklər. Digər tərəfdən belə bir hesablamada aparılmışdır ki, İslam bank 
 müsəlman aləmində son etibarlılıq həddinə çatacağı  təqdirdə o, dünya
sistemi
 bank sisteminə 
sarsıdıcı  zərbə vuracaqdır. Belə ki, müsəlmanlar öz pul vəsaitlərini Qərb banklarından çıxarıb 
özlərinin İslam banklarında yerləşdirsələr bu ehtimal gerçəkliyə çevriləcəkdir. 
9.5. «Üçüncü yol» fenomeni və ya islam sosializasiyasi 
 
Qloballaşmadan fərqli olaraq «Üçüncü yol» fenomeni nisbi gənc səlnamə tarixinə malikdir. 
İlkin yaranış  mərhələsində o, sosialist və kapitalist təlimlərini bir araya gətirmək istəyində 
olanlara minnətdərdır. Sonrakı inkişaf trayektoriyasında «Üçüncü yol» Almaniyada təftişçilik, 
İngiltərədə fabinizm, Fransada sindikaliz konsepsiyalarda təşəbbüs olunmuşdur. «Üçüncü yol» 
konsepsiyasını geniş intişar prosesini əsaslı olaraq II Sahan
etmişdir. Bu zamanlar artıq Avropa sosial-demokratiyası köklü olaraq ictimai-siyasi, sosial-
iqtisadi proqramlarda demokratik sosializm və qarışıq iqtisadiyyat mövqelərində  və müəyyən 
 
166

 
 
qədər də kapitalist və sosialist konvergensiyasında ehtiva olunan inkişaf modelində çıxış etməyə 
in ortalarında «kommunist 
ağa 
başla
başlamışdır. 
Nailiyyətlərə baxmayaraq Avropa sosial bazar modeli XX əsrin səksənici illərində öz 
potensialını gerçəkləşdirərək enişə məruz qaldı. 
Yeni dövriyyə toplayaraq müvafiq model ötən əsrin 90-cı illərin
alternativliyinin» tükənməsi  şəraitində, qloballaşma kontekstində optimal funksional bazar 
sistemi xətt üzrə istimamət götürdü. Bu zamanlardan etibarən «Üçüncü yol» əsasən milli və 
qlobal iqtisadiyyatın bazar sistemi çərçivəsində alternativlərinin axtarışı kimi qavranılm
nıldı. 
«Üçüncü yol» fenomenin köklərində bir sıra islahatçı  təlimlərin: etik, xristian 
sosializminin, daha yeni səpkidə ideyalı konstruksiyalar - kommunitarizm kimi cərəyanların 
dayandığı diqqətə gətirilir. 
Yeni interpretasiyada «Üçüncü yol» inkişafın postindustrial mərhələsinə keçid edən 
dövlətlərdə daha çox müvəffəqiyyətlə irəliləməkdədir. 
«Üçüncü yol» modeli klassik «solçulardan» və yeni «sağçılardan» fərqli olaraq, onların 
pozitiv cəhətlərini yeni kateqoriyalarda formalaşdırmaqla müstəqil ideya sisteminə iddia edir. 
Birincilər  sırasında o, sosial-demokratik korporatizmi, steytizmi və keyniziyançılığı,  inkincilər 
sırasında isə neoliberallar, neokonservatorlar, tetçerizm və reyqanomika fenomenlərində 
təcəs
intezinə əsaslan formatda 
realla
at ideologiyasının modernləşməsi prinsiplərini rəhbər 
tutur.
ivəsində islahatlar aparmağı  hədəfə  çəkir. «Üçüncü yolün» 
ksər idd
ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi 
ərçiv
ə əcnəbilərdən 
ustrial epoxa isə fərqli kapital 
i
süm olunur. 
İlkin olaraq bir sıra təşəbbüslərdə müstəqil «Üçüncü yol» ideologiyasının kiçik işsizlik 
səviyyəli və yüksək sosial təbəqəli amerikan bazar iqtisadi modelinin, tarixi dövləti rifah 
ənənələri və xroniki işsizlik stukturlu kontenintal Avropa modeli ilə s
şdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Sonradan Qərbi Avropanın bir sıra siyasətçiləri belə qənaətə 
gəldilər ki, «Üçüncü yol» axtarışında ABŞ təcrübəsinin öyrənilməsi gərəkli deyil. Daha müqabil 
kapitalizmin anqlo-saks və reyn-alpik modelləridir və bu axtarışda həmən təcrübəyə istinad 
edilməlidir. Müvafiq yanaşmada «Üçüncü yol» konsepsiyası liberal demokratiyanın baza 
dəyərlərinin qəbul etməklə sosial-demokr
 Belə prinsipiallıq bir tərəfdən sol yükün əhəmiyyətli hissəsini atmaq, digər tərəfdən isə 
qloballaşan bazar iqtisadiyyatı  çərç
ə
iaçıları da məhz bu istiqamətli inkişafı müdafiə edirlər. ABŞ və İngiltərə isə daha çox 
anqlo-saks bazar iqtisadi modelinin modernizasiyasına, digərləri isə sosial bazar və keynisiyanlıq 
ənənəlrini birləşdirən kontenetlal Avropa modelinə üstünlük verirlər [127-134]. 
«Üçüncü yolün» digər variantlarında sosial-demokratiyanı  əvəzləyən yeni postsosial-
demokratik sistem quruculuğuna keçid nəzərdə tutulur. Əslində «Üçüncü yol» konsepsiyasının 
mahiyyəti açıq interpretasiyada yeni epoxial mərhələnin 
ç
ədə struktur düzümünün, stabil və dayanaqlı inkişafını təmin edən qlobal modelin axtarışı 
ideyası  və reallaşmasının təminatı ilə bağlanılır. Bazar iqtisdiyyatı  və demokratiyanı gerçək 
sınamışlar yəqinliklə bilirlər ki, bu modellər də tarixi tsiklikə malikdirlər və onlar daim bütün 
tərəfləri qane edə bilməzlər. Yaşantısının bir neçə  əsirlik tarixi ərzində liberal iqtisadiyyat 
dəfələrlə qlobal böhranlarla üzləşmiş, bir sıra məmləkətlər də isə geniş  tətbiqə belə  vəsiqə 
qazanmamışdır. Bu günkü reallıqlar isə daha dərinləşən qlobal axın proseslərini, təkmil və 
mükəmməl olaraq bəşəri sivilizasiyanı daha uzaqlara apara biləcək model istəyindədir. Bu 
istəyin enerji toplumu öz akkumlyatorlarını artıq yetərli gərginliklərlə təmin etmişdir. 
İqtisadi inkişafın tarixi göstərir ki, hər bir epoxial sivilizasion mərhələnin ehtiyaclarını 
mədəni, dini ənənələrdən qaynaqlanan kapital tipi təmin edir. Belə ki, vurğulandığı kimi ticarətin 
 etdiklərinə gör
inkişafı üçün vacib olan kapital əməliyyatları - pullardan istifadə
lınan faizlər, iudey faiz kapitalının yaranışına səbəb olmuşdur. İnd
a
tipin n yaranışını tələb etmişdir. Protestant etikası müvafiq tələblərə yeni dini əsaslar vermiş və 
nəticədə sənaye protestant kapitalı yaranmışdır. Bununla belə kapitalın bu yeni tipi tam olaraq öz 
sələfini inkar etməmişdir.  İslam təsərrüfat etikası isə  sosial paylaşma, hamıya mümkün 
diferensial yetişə üzərində qurulan kapitalı bərqərar etmişdir. Bu baxımdan xristian kapitalı özəl 
 
167

 
 
sahibkarlığa əsaslanan aksentdə industriala, iudey kapitalı isə ilk növbədə ticari-bank kapitalının 
faizliliyinə istinad edir. İslam kapitalı isə investitsiyalı dünyagörüş təyinatı alır. 
Müasir mərhələdə dünya iqtisadiyyatı postindustrial mərhələyə qədəm qoymuşdur. Nəzərə 
alınmalıdır ki, industrial kapital industriala qədərki kapitaldan frəqləndiyi kimi, postindutrial 
kapit
alaşmaya məhkumdur.  İslama bağlı olanlar 
vurğu
ır kı, çağdaş zamanda İslam dünyasında tarixi revanşın ideoloji gücü yüksəliş 
mərh
laqi prinsipləri dayanmaqdadır. Yeni təsərrüfat sisteminin təşəkkül 
aspek
llaşma prosesi və antiqlobal müqavimət, 
demo
talizm və kommunizmin bəşər cəmiyyətinin inkişafını dalana saldığını tez-tez 
vurğu
al da industrialdan fərqlənməli və gerçək olaraq da fərqlənəcəkdir. Lakin yeni epoxial 
mərhələnin konkret etik motivasiyası da form
layırlar ki, postindustrial kapitalın etik və hüquqi prinsipləri məhz bu dini təməlin 
qaynaqlarına  əsaslanmalıdır. Bu fikir əsaslı olaraq ondan irəli gəlir ki, dünyanın «yaddan 
çıxmış» Şərq qütbündə müsəlman qanun və ənənələrinə istinad edən, İslam iqtisadiyyatı adlanan 
yeni ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi bəşəri təsərrüfat sistemi formalaşımaqdadır. Aydınlıqla artıq 
hiss olunmaqdad
ələsinə  qədəm qoymuşdur. Bu ideoloji gücün fövqündə isə  bəşəri sivilizasiyanın həyati 
tələbli yaranışlarının istinası deyil, onlardan istifadənin ən optimal etik normallarını birləşdirən 
İslam təsərrüfatçılığının  əx
tində ideoloji tələb heç də  təsadüfü sayılmamalıdır. Buraya ilk növbədə çağdaş 
sivilizasiyanın sosial-iqtisadi potensial tükənişi, qloba
qrafik situasiya, təbii resursların kalonial istismarının güclənməsi, regional bərabərsizlin 
dərinləşməsi, iqtisadi intervensiyalar, dini diskriminasiyalar, milli şüurun resenansı  və yeni 
rəqabət mübarizəsi kimi faktorlar daxil edilir [134]. 
Qərb mədəniyyətinin mütərəqqi texnoloji və iqtisadi üstünlüyünü inkar etməyən 
müsəlmanlar kapi
layırlar. Onların qətiyyətincə  həqiqi inkişafa vahid olan düzgün istiqaməti yalnız  İslam 
verir. Elə buna görə  də planet əhalismin 25%-ni təşkil edən müsəlmanlar daha sivil sosial-
iqtisadi normaları, mənəvi-əxlaqi təsərrüfatçılıq prinsiplərini bərqərar edəcək yeni İslam 
intibahının astanasında oldüğü qətiyyətindədirlər. Bu qətiyyət XXI əsrin bir saylı fövqəl dövləti 
olamaq istəyi ilə çarpışan Çinin xalqının milli şüuruna hakim kəsildiyi kimi, müsəlman 
xalqlarının da idarakında köklü qərar tutmuşdur.  Əksər müsəlmanlar indi yeni sivilizasiyanın 
daşıyıcı olacaqları əzminə köklənmiş və sosiallaşan iqtisadiyyatın müsəlman intibahıçevrəsində 
təşəkkülünə isralıdırlar. 
 
168

 
 
NƏTİCƏLƏR 
 
Bəşəri sivilizasiyanın iqtisadi strukturunun təkamülünün araşdırılması ön plana çəkilmiş 
də iqtisadiyyatın sosiallaşması istiqamətində idarəetmə  və  tənzim 
vermənin üstün obrazı, dövlətin, korporasiyaların, ayrı-ayrı subyektlərin rolu dəyərləndirərək 
texnoloji və kadr menecmentinin əhəmiyyət yükü yeni və klassik səpkidə araşdırılmışdır. 
Əsaslandırılmışdır ki, gəlirlərin optimal bölgüsü, adekvat sosial infrastruktur, əlverişli pension 
təminat, yüksələn servis ümumi sintezdə, bəşəri həyat sferasının dolğun səmərəli idarə 
olunmasında sosial siyasətin imperativlərini təcəssüm etdirir. 
Beynəlxalq inteqrasiyanın dərinləşməsi, qlobal axın, regionlaşma meyli və qlokolizasiya 
gerçəklikləri rifahı yüksəliş istiqamətlində bir sıra mühüm cəhətlərin nəzərə alınmasını 
şərtləndirir. Sosiallaşan iqtisadiyyat harmoniyasını coğrafi sosial-iqtisadi modelləşmə, modern 
informasiya texnologiyaları, yeni innovasiya nailiyyətləri müstəvisində qurur. Bu baxımdan 
tədqiqat araşdırması  hər hansı bir arealda iqtisadiyyatın sosial istiqamətinin dinamikliyinin 
təyinatı verilən mühüm bəşəri nailiyyətlər sferasından kənarda mümkünsüzlüyünü əsaslandırır. 
Əlverişli işgüzar mühit formalaşdırmadan, real biznes strategiyası qurmadan, azad və 
səmərəli təşkilati iqtisadi zonalar yaratmadan iqtisadiyyatın sosiallaşması gerçək görünmür. 
Sosiumun inkişaf tendensiyası, biznesin struktur dəyişikliylərini şərtlilik verə də, bununla paralel 
qeyri-kommersial yaranışların da tərəqqisini diqtə edir. 
Sosiallaşan iqtisadiyyat sofitizasiyanın inkişaf perspektivləri, açıq icma və  vətəndaş 
cəmiyyəti quruculuğu, konstitusiya iqtisadiyyatını, rasional seçim konsepsiyasını önə  çəkir. 
Futuroloji məntiq göstərir ki, noosferaya keçiddə iqtisadiyyatın sosiallaşması ilə yanaşı sosial 
ekologiyanın da inkişafı labüddür. Bununla belə yeni perspektivlərin təyinatında da yalnız 
retrospektiv elmi təməlçilik deyil, həm də  təkmil sosial-iqtisadi proqnoztik şəbəkə 
yaradılmalıdır. 
İqtisadiyyatın sosiallaşmasının alternativləri sırasında tədqiqat araşdırmasının  əsas hədəfi 
monoqrafik tədqiqatda iqtisadiyyatın sosiallaşmasının empirik-nəzəri aspektləri və yeni inkişaf 
oriyentirləri mümkün elmi təhlil obyektinə çevrilmişdir. Burada əsas aksent insanın təsərrüfat 
mədəniyyətinin sosiallaşmasını 
şərtləndirən amil və meyllərin təsir çevrəsinə 
istiqamətləndirilmişdir. 
Sistemli və tredli yanaşmada, elmi deduktiv 
metodla aparılan 
tədqiqat işində  nəticəvi 
olaraq iqtisadiyyatın sosiallaşması konsepsiyasına yeni təzahürdə təyinat verilmişdir.
 
Bu təyinatı 
elmi  əsaslandırmaq üçün iqtisadi fikir tarixi konsepsiyalarının sosial strukturluğu, cəmiyyət 
quruculuğunun tarixi-fəlsəfi reallıqları təhlil olunaraq dəyərləndirilmişdir. 
İlkin təsərrüfatçılıq kompozisiyası, iqtisadiyyatın konfessiallığı, nəzəri-iqtisadi  şəcərənin 
elmi təşəkkülü və sivilizasiyanın inkişaf mərhələlərinin təhlili  əsasında aparılan araşdırmalar 
göstərmişdir ki, bəşər cəmiyyəti mədəni quruluş aldığı çağlardan başlayaraq onu sosial təməl 
daim müşayiət etmişdir. Yaşadığımız indiki sivilizasion mərhələdə isə sosial faktor iqtisadi 
inkişafın bütün şəbəkəsində əsas qaynaq mexanizminə çevrilmişdir. «İqtisadiyyat» bir elm olaraq 
sosial diapazonda sienerji effektivində yeni elm sahələrinin yaranışını - «İqtisadi sosiologiya» və 
«Sosial iqtisadiyyat»ın təşəkkülünü labüd etmişdir. 
Aparılan araşdırmalarla müəyyən olunmuşdur ki, iqtisadiyyatın sosial xarakter alması 
istinasız olaraq insan faktoru üzərində  pərvəriş tapır. Sosiallaşma demokratik irəliləyişlərin 
bazisinə çevrilir. İnsan kapitalı rifahı yüksəlişin təminatında daha qəti məşğulluq  əldə edir, 
yoxsulluğu, əhali marginallaşmasını tamamilə aradan qaldırılağı başlıca iqtisadi səy kimi qarşıya 
qoyur.  İqtisadiyyatın sosialaşması prosesi bütövlükdə planetin mineral-xammal bazasının, 
material və  mənəvi resurslar şəbəkəsinin səmərəli istifadəsi imkanlığından qaynaqlanır. Bu 
sırada enerji problemi daha kəskin və üstün mövqedə dayanır. Tədqiqat araşdırması ilə müəyyən 
olunmuşdur ki, enerji amili bütün yaranışların fövqündə dayanaraq çeşidli müvafiq sivilizasiya 
paradiqmalarını ərsəyə yetirmişdir. Bu baxımdan bəşər sivilizasiyası daş, tunc, dəmir dövrlərinə 
bölündüyü kimi, oduncağın, bio kütlənin, karbohidrogen resursları  və nüvə sintezli enerji 
epoxolarına da təsnifləşdirilir. 
Tədqiqat prosesin
 
169

 
 
kimi yeni dövriyyə  və güc toplumu ə
tisadiyyatına ehtiram göstərilir. Belə 
münasibət onunla əsaslandırılır ki, əksər mü sir iqtisadi modellər  əslində  yəhudi-xristian 
məkf
ası müstəvisində  İslam maliyyəsi və sosializasiyası mühüm alternativ 
konse
ldə etmiş  İslam iq
a
urəsinin zəminində formalaşmışdır. Və onların sosial bazası infilyasiyaya məruz 
qalmaqdadır. Buna görə  də  ən inkişaf etmiş ölkələrdə belə müvafıq modellər yetərli  ədalətli 
gəlirlər bölgüsünü və real sosial paritetliyi dolğun təmin etməkdə imkanlarını tükəndirmişlər. 
Təhlili araşdırmalar bir daha göstərir ki, yeni mükəmməl sosial-iqtisadi model axtarışında - 
«Üçüncü yol» konsepsiy
nsus olaraq möhkəmlənir. 
 
170