E. M. Hacizadə

Ənənəvi  /primitiv/. Bu tip demək olar ki, sıradan çıxmış, qtsmən primitiv formada 
Avstraliya cəmiyyətlərində və bir sıra Afrika ölkələrində qorunmuşdur; 
II.
 
Dövlət /mərkəzi/. Müasir zamanda dövlət iqtisadiyyatı artıq yoxdur. Hətta kommunist 
recimli Çində, Şimali Koreyada da görünən bazar mexanizmləri meydana çıxmışdır; 
III.
 
Bazar. Müvafiq sistem təsərrüfat həyatının uzun sürən təkamülünün nəticəsidir. Latın 
Amerikası, Afrika və Asiya ölkələrində mövcuddur; 
IV.
 
Qarışıq. Bu
onu çoxukladlılıq da adlandırırlar. Üç sistemaltı: bazar, ənənəvi və komandalı 
iqtisadiyyatı birləşdirən qarışıq iqtisadiyyat müasir postindustrial cəmiyyətin  əsas 
iqtisadi formasını təşkil edir. Burada birincilik bazar tipinə verilsə də digər formaların 
özlüyündə ictimaiyyatin sosial problemlərinin həlli istiqamətində bir sıra məxsusi 
tipoloci modelləri ehtiva edir: 
 
Liberal - əsasən ABŞ üçün xarakterikdir; 
 
156

 
 
 
Sosial oriyentasiyalı - model Almaniya üçün xrakterikdir; 
 
Sosial-demokratik - onun parlaq nümunəsi «İsveç sosial-demokratik modeli» 
təşkil edir. 
İsveç iqtisadi modeli ümumilikdə çoxukladlı bir iqtisadi sistem kimi görüntülüdür. Onun 
əsasın
əşəkkül taparaq inkişafını 
davam
ılıq imkanlarını reallaşdırmaq, sahibkarların biznes 
 Bu çərçivə başlıca olaraq ümüdli hüqüqi, ədalətli vergi, dayanaqlı 
sosia
sal üçün təminatlı investesiya iqliminin yaradılması; 
ı üçün əlverişli 
akı fərqliliyi təcrid etmək; 
 ilə səmərəli əmlak bazarının yaradılması; 
rgi sisteminin formalaşdırılması; 
ı dövlətin aktiv tənzimlənmə aspektində rəqabət başlanğıclı bazar münasibətləri by iqtisadi 
bazis təşkil edir. Burada bir sıra mülkiyyət formaları qarşılıqlı rabitə və təmasdadırlar. Bununla 
belə dünya təcrübəsində iqtisadi sistemin formalaşmasının digər mütərəqqi modelləri də 
mövcuddur.  İnkişaf etmiş Avropa ölkələrində mülkiyyət bərabərsizliyini milli gəlirin təkrar 
bölgüsü hesabına azaldan standartlar daha çox sosial təminatlığı ilə  fərqlənirlər. Bütün bunlar 
fiziki  şəxslərdən yüksək səviyyəili vergiqoyma ilə  əldə olunur. Müvafiq model «funksional 
sosiallaşma» adlanır.  Şərh belədir ki, istehsal funksiyaları  rəqabətli bazar əsasında özəl 
təşkilatların üzərinə düşür. Həyat səviyyəsinin, məşğulluq, təhsil, elm, sığorta və sairin yüksək 
təminatını dövlət özü həyata keçirir. Digər tərəfdən itisadadiyyatın sosial oriyentasiyasına 
keçiddə heç də tamılıqla dövlət sektorunun liberallaşması  təqdir olunmur. Əslində müvafiq 
sistem çərçivəsində bu sayaq sərt addımlar atmaq mümkün də deyildir. Təcrübə göstərir ki, 
iqtisadiyyatın dövlət sektoru bazar konyukturunun tsikllik titrəyişlərini hamarlamaq, iqtisadi 
artım dinamikasını sabitləşdirmək bazası rolunu oynayır və onun gerçək sağlığı hamaıya gərəkli 
və şəfavericidir [29, 61]. 
İqtisadi mühütin modernizasiya problemini və strategiyanın reallaşması mexanizlərini 
ehtiva edən sosial bazar iqtisadiyyatı quruculuğu üç prinsip əsasında t
 etdirir: 
 
effektivli, ədalətli rəqabət və sosial müdafiə; 
 
fərdi azadlıq, iqtisadiyyatın azadlığı və məsuliyyət; 
 
özünü maraqlar və bazar nəzarəti. 
Sosial bazar sisteminə keçid iqtisadiyyatın modernizasiyası kimi dəyərləndirilən iqtisadi 
islahatlar prosesini reallaşdırmadan mümkün deyildir. Bu sırada yeni iqtisadi modelin işlənməsi 
və gerçəkləşməsi çeşidli tədbirlər sistemini əhatə edir: 
 
uzunmüddətli perspektivdə əksər vətəndaşların dayanaqlı rifah halının təminatı; 
 
dünya iqtisadiyyatının yüksəliş templərin üstələyən lokal iqtisadi artım 
teplərinin stimullaşdırılması; 
 
vətəndaşlara peşə və yaradıc
istedadını daha geniş sferada açmaq şəraiti verilməsi; 
 
beynəlxalq rəqabətli əmtəə və xidmətlər istehsalı yaratmaq və genişləndirmək. 
Sosial bazar iqtisadiyyatına keçidin çərçivə elementlərinin yaradılması dövlət 
kompetensiyasına daxildir.
l təminat şəbəkələrinin yaradılmasından keçir. Sosial bazar iqtisadiyyatına trasformasiyanın 
formalaşmasında dövlət aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetrilməsi tələblidir: 
 
isteh
 
sərt antiinhisar siyasətinin aparılması, müvafiq nəzərtin ictimai fonda ötrülməsi; 
 
rəqabəti müdafiə etmək və mükafatlandırmaq, kiçik biznesin inkişaf
şəraitin yaradılması; 
 
iqtisadiyyatın real debürokratikləşməsini keçirmək; 
 
dövlət öhdəlikləri ilə onun maliyyə resursları, yığım və investisiyalar, vergi yığımları 
ilə təqdim olunan dövləti xidmət keyfiyyəti arasınd
 
pul-kredit və valyuta siyasətinin dəyişməklə onu istehsal templərinin maksimal 
yüksəlişi sferasına yönəltmək; 
 
təbii resursların istismarından yaranan artıq gəlirin dövlət büdcəsinə yönəldilməsinin 
elastik mexanizmlərinin yaradılması; 
 
bank islahatlarının təkmilləşdirmək, sivilizasion fond bazarı formalaşdırmaq; 
 
daşınmaz  əmlakın alınmasınfın vicdanlı müdafiəsinin təminatı, tədricən torpaqların 
vətəndaş dövriyyəsinə keçidi
 
iqtisadiyyatın «kölkədən» çıxışını təmin edən ve
 
157

 
 
 
bütün səviyyələrdə büdcə kirişi, açıqlığı və şəffavlığının təminatı. 
olunmas
rslar bölgüsünün ədalətliliyinin təminatı ilə bağlanılır. Bu istiqamət 
ilk nö
çıq demokrativ cəmiyyətin özünün mövcudluğuna təhlükə yaradır. 
Sosial bazar iqtisadiyyatının mühüm cəhətlərindən bir də  bazar uçurumlarının  təcrid 
ı və bu səpgidə resu
vbədə özünü təbii inhisar sferası olan, enerji sistemi, dəmir yolu, boru magistralları  və 
ümumiyyətlə bütün nəqliyyat və rabitənin kommunikasiya şəbəkəsində göstərir. Bazar 
uçrumlarının kənarlaşdırılmasında «xarici effektlərin», xüsüsən də ətraf mühitin çirklənməsində 
təcridi də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Pis informasiya təminatı da bazar uçrumlarının 
yaranmasına  şərait yaradan aspektlərdəndir. Bu vəziyyətdən yayınmada dövlət ilk növbədə 
apardığı iqtisadi siyasətin, büdcənin maksimal və eləcə də firmaların hesabatlarının şəffavlığını 
təmin etməli, vətəndaşların iqtisadi biliklərini mükafatlandırmalıdır [61, 106]. 
Sosial bazar iqtisadiyyatı quruculuğunda digər mühüm istiqamətlərdən biri də dövlətin 
bazar iştirakçılarına bərabər hüqüqlu şəraitin yaradılmasından, azad sahibkarlığın hərtərəfili 
müdafiə olunmasından keçir. 
Sosial bazar iqtisadiyyatı  mənəvi və  əxlaqi bir sistemdir. Məhz yüksək tələbli normativ-
hüqi müstəvi azad rəqabəti və inkişaf edən sahibkralığın mobilliyinə, onun manevrliyinə 
təminatçı olur. Əks halda - qənaətçilik, patriotizm, düzlük kimi keyfiyyətlər istisna olduqda 
obrazlı deylimdə sahibkar vəhşi, yırtıcı  məxluq libası geyinir, azad biznes bütövlükdə bandit 
kapitalizminə çevrilir və a
 
158

 
 
IX FƏSİL 
SOSİAL KONSENSUS: İSLAM İQTİSADİYYATI 
 
 
9.1. İslam iqtisadiyyati nəzəriyyəsi tarixindən 
 
İslamın iqtisadi tarixinin tədqidi  əsasən Avropa şərqşünaslarının  əsərlərində  şərh olunan 
kompazisiyada qlobal ictimai fonda buraxılmışdır. Bu elm əsərlərin fundomentallığına və 
sanbalına baxmayaraq alternativlik nöqteyi-nəzərindən onların mövcud reallıqları tamılıqla  əks 
etdirməsi mübahisəlidir. Fikrin fundamentallığı Avropa şərqşünaslığının genişlənən 
müstəmləkiçilik epoxasında və avrosentrist çevrədə yaranışı ilə bağlanılır. Digər başqa bir amil 
isə  Qərbi Avropa şərqşünaslarının baxışlarına təsir göstərən Orta Şərq və müsəlman xalqları 
haqqında yalnış  təsəvvür steoritiplərinin formalaşması olmuşdur. Belə  təsəvvürlər Asiya və 
Afrika xalqlarının təbiətcə geriliyi, tənbəlliyi,  ətalətliliyi, müstəqil inkişafa qabil olmaması 
haqqında kalonialisit ideoloqlarının düşüncə  tərzindən qaynaqlanmışdır. Bir sıra Avropa 
şərqşünasları və sosioloqlarının Maks Veberin /1864-1920/, Arnold Cozef Toynbi /1889-1975/, 
Lui Massinyon /1883-1962/, Anri Masse /1886-1969/ və başqalarının tədqiqatlarında müvafiq 
meylliliyin səciyyəvi cəhətlərini sezmək mümkündür. 
İslam tarixini t
Mesin /1869-1917/ ara
tədqiqatları da bir s
məruz qalmışdı
araşdırmaları terr
vurğulanır. Digə
ətbiq edənlər sırasında  İsveçrəli  şərqşünas Adam 
şdırmaları da məxsusi yer tutur. Lakin onun 
ıra məşhur tarixçilər və şərqşünaslar tərəfindən tənqidə 
r. Bu tənqidlərdə A.Mesin qarşıya qoyduğu məqsədli 
etorial və xronoloci cəhətdən məhdudlaşdırması daha çox 
r tənqid hədəfli cəhət isə  sələflərindən fərqli olaraq 
A.Mesin müsəlman dünyasının müxtəlif həyati tərəflərinə detallı 
xarakteristika verməməsi, tədqiqatlarını daha geniş olaraq tarixi mənbələr sferasında 
işıqlandırmaşı olmuşdur. 
Qeyd olunmalıdır ki, A.Mes İslam tarixinin geniş  tədqiqinə  həsr olunmuş möhtəşəm 
«Müsəlman intibahı»  əsəri ilə  məhşurlaşmışdır. Bu tarixi əsərdə müsəlman mədəniyyətinin 
mümkün geniş spekterial elmi şərhi ilə yanaşı  İslam təsərrüfatçılığı  və maliyyəsi haqqında 
araşdırmalar da əksini tapmışdır [35]. 
İslam iqtisadiyyatından bəhs edərkən onun elmi şərhini verən orta əsr ərəb və müsəlman 
intibahi dövründə yaşamış islamşünans alimlərin, ayrı-ayrı mütəfəkkir və filosofların əsərlərinə 
diqqət yetirmək zəruridir. 
Məlumdur ki, İslamın ilk daşıyıcıları  ərəblər bəşər elmi və  mədəniyyətinə  bənzərsiz 
tövhələr vermişlər. Bu alimlər sırasında  İslamın iqtisadi və sosial məkfurəsinin elmi sistemdə 
paylaşdırıcıları da yetərli olmuşlar. Böyük ərəb alimi Əl-Müqəddəsi /946 - XX əsrin sonu/ İslam 
cəmiyyətinin erkən çağlarının təmsil edən ilk fundomental tədqiqatçılardan olmuşdur. Alimin 
əsasən coğrafi biliklər sferasını  əhatə edən araşdırmalarında, xüsüsən də 985-ci ildə yazdığı 
«İqlimin tədqiqi»  əsərində dövrün sosial-iqtisadi situasiyasını  əks etdirən reallıqlar təhlil 
olunmuşdur. Öz sələflərindən fərqli olaraq Əl-Müqəddəsi cəmiyyət həyatına məxsusi 
metodologiya ilə yanaşmışdır. Burada bazarlaraın öyrənilməsi, iqtisadi qalxınma və enmə 
tendensiyası, gəlirlər və onların bölgüsü, şəhər təsərrüfatının idarə edilməsi kimi məsələlərin 
tədqiqinə geniş yer verilmişdir [127]. 
Zəmanəsinin tələblərinə görə astronom, riyaziyyatçı, filosof və 
ümumiyyətlə ensiklopedik biliklər sahibliyinə yetişmiş dahi Azərbaycan alimi 
Mühəmməd Nəsirəddin Tusinin /1201-1274/ İslam iqtisadi fikir tarixindəki 
rolu da yetərli və  əhəmiyyətli səciyyə daşamışdır. M.N.Tusinin iqtisadiyyat 
sahəsində apardığı elmi araşdırmalar klassik İslam iqtisadi düşüncəsinin bariz 
elmi tövhələri sırasındadır. Alim məhşur «Maliyyat barəsində» əsərində İslam 
cəmiyyətinin inkişafı tarixində ilk dəfə olaraq dövlətin mədaxil və məxaricini 
hökmdarın  şəxsi kapitalından ayırmağı, çoxsaylı vergilərin unifikasiyasını, 
 
159

 
 
yoxsullara,  əlillərə, kendr sferasında kim
ul qadınlara sosial təminatlar verilməsi 
kimi təkliflərlə ç
 təsərrüfatçılıq 
aydalarının təkm
ımdan yüksək 
əyərləndirilir [134]. 
imalarının ön sırasında İbn Xaldun /1332-
ivilizasiyasının eniş  məqamlarının  şahidi 
n «Sosial fizika» 
ütəfəkirləri, alim və 
 
9.2. Müsəlman
 
Qərbin bir s
şeydir. Buna görə
olaraq ümümi ən
sferada isə müv
reallaşması  fərqi
səsizlərə  və d
ıxış etmişdir. Onun digər əsərlərində də idarəetmə sisteminin və
illəşdirilməsi istiqamətindəki araşdırmaları da elmi və tarixi bax
q
d
İslam iqtisadiyyatı və sosial fəlsəfəsinin nəhəng s
1406/ dühası dayanır. Parlaq ərəb s
bu məhşur alim sadəcə olaraq hadisələrin zahiri görüntlərini deyil, onların 
sistemli rabitəlik, funksional əlaqəlik çevrəsində izahını vermişdir. Bu izahlar 
xüsusən onun 1375-1378-ci illərdə  qələmə aldığı «Müqəddimə»  əsərində 
əksini tapmışdır. Cəmiyyət və dövlətə, bəşər toplumunun tərəqqi mərhələlərinə 
elmi münasibəti ifadə edən bu traktatda İbn Xaldun insan birliklərinin inkişaf 
fazasına mövcud istehsal vasitələrinin xarakterində  və bölgü ilə istehlakda 
təyinat tapan təsnifat vermişdir. «Bədava» adlanan birinci fazada həyat 
heyvandarlıq və  əkinçiliklə, «xədara» adlanan sonrakı - inkinci fazada isə 
şəhər mərhələsi ilə  tərəqqi etmişdir.  İlk fazada istehsal zəruri tələblərə söykənərək,  əmək 
primitiv vasitələlə  məhdudlaşmış, icmalara tən kollektiv bölgü hakim kəsilmişdir. Bolluq və 
izafilik  şəraiti isə mülkiyyət münasibətlərinin inkişafı ilə müşaiyət olunaraq ticarət-sənətkarlıq 
tipinin yaranışını və bununla da dövlət, şəhər sivilizasiyasının törənişini qaynaqlandırmışdır [19, 
89, 127]. 
İbn Xaldun aşağıdakı mühüm istiqamətləri özündə birləşdirə
konsepsiyasını irəli sürmüşdür: 
 
əməyə idraklı münasibət; 
 
təsərrüfatsızlıq və xəsisliklə mübarizə; 
 
əmlak və sosial bərabərliyin mümkünsüzlüyünün dərki. 
Klassik  İslam iqtisadiyyatı ilə bağlı  tədqiqatlar digər müsəlman m
filosoflarının da əsərlərində əksini tapmışdır. Lakin dahi İbn Xaldun İslam mədəniyyəti tarixinə 
sosial həyat və iqtisadiyyatın elmi-empirik interpretasiyasını, onun elmiləşməsini təmin edən 
öndər iqtisadi nəzəriyyəçi alim kimi qovuşmuşdur. 
Müasir Azərbaycan elmi konteksttində  də  əlahiddə olmasa da İslam iqtisadiyyatının 
intepretasiyasını və tədqiqini şərtləndirən çoxəsrilik tarix toplum mövcuddur. Bu şərhə ilk öncə 
Azərbaycan poetik fəlsəfəsində və XIX əsr mütəfəkkirlərinin əsərlərində rast gəlinir. Daha geniş 
səpkidə elmi-tədqiqi interpretasiyalar XX əsr Azərbaycan şərqsünaslığı və tarixçilik məktəbinin 
formalaşması zamanlarına təsadüf edir [127]. 
Azərbaycanda  İslam iqtisadiyyatını ilk dəfə ayrıca nəzəri formatda, 
kompleks şəkildə tədqiqini professor Hacı Məhəmməd Həsən Xanlar oğlı 
Meybullayev /1948/ reallaşdırmışdır. Onun geniş  həcmli «İslam 
iqtisadiyyatı» adlanan monoqrafiyası büsbütün İslami təsərrüfat həyatının 
müasir elmi şərhinə  həsr olunmuşdur. Bu əsər orcinallığı  və  İslam 
iqtisadiyyatının bütün elmi çevrədə təhlili ilə bütün arealda üstün mövqedə 
dayanır. Bununla belə qeyd olunmalıdır ki, İslam iqtisadiyyatının elmi 
tədqiqi hələ  də  tələbli fundamentallığı ilə böyük araşdırıcılarını gözləyir. 
Hesaba gətirilir ki, yeni qlobal İslam intibahı  ərəfəsində müvafiq 
konfessial iqtisadiyyatının tədqiqat sferası ən geniş üfiqlərdə təcəssümünü tapacaqdır.
 
 
 təsərrüfat etikasi 
ıra din tədqiqatçıları qeyd edirlər ki, konfessial iqtisadiyyat mümkünatsız bir 
  də  əlahidə  İslam iqtisadiyyatı da mövcud deyildir. Bu iqtisadiyyata da baza 
ənəvi iqtisadi qanunlar hakimdir. Fərq isə yalnız onun etikasındadır. Tətbiqi 
afıiq iqtisadiyyat şəriət tərəfindən təsbit olunmuş maliyyə menecmentinin 
ndədir. Beləliklə bu məntiqdən çıxış etdikdə  «İslam iqtisadiyyatı» termini 
 
160

 
 
altında mənəvi kodeks fərqliliyində standart olan təsərrüfat sistemi anlaşılmalıdır. Lakin irəli 
sürülən hipotezə məntiqilik və elmilik baxımından heç də dolğun görünmür. Ən sadə əks fikir 
onu göstərir ki, dinlər bölgüsü mövcuddursa, onun sosial və iqtisadi ayrılığı da reallıqdır. Burada 
dolaşıqlıq yalnız ondan ibarətdir ki, müasir iqtisadi nəzəriyyə və praktika müstəvisində bu bölgü 
qəti t
Bir məxsusi
yarandığı və müs
etikasına uyğun 
Əyalətlərə geniş i
və vergi-büdcə sis
İslam iqtisad
nəzəri-metodoloji
yzərində pərvəriş 
 
təsərrü
ətdar cəhətlərindən biridir. Bu sırada inhisara qadağa verən, maliyyə intizamsızığını 
təcrid
dlığını müvafiq qanunlar kadastrında tənzimlənən sferadan 
əzarətə götürür. Onun nəzarət dairəsinə xüsusi 
 daxildir. 
dan deyil, təsadüfü 
mar qadağalıdır. 
cə onun mükəmməl 
aşmışdır. Professor 
ənəvi dünyagörüşün 
lətli və müvazinətli 
/büdcə sisteminin/ 
övlətlərində optiamal 
ını və vergi sisteminin mükəmməliyini xarakterizə edərək A.Mes yazır ki, «Burada 
ər bir uçot elementini məxsusi terminoloci adlarla xarakterizə edən təsisatlar yaradılmışdır. 
ergi hesabatları  /abaraç/,  gəlir və  xərc curnalları  /rusnamac/, kassa kitabı  /taric/, hesabatlar 
h 100]. Qeyd olunanlardan aydın görünür ki, müsəlman 
ərqində xəzinədarlığın idarə edilməsində müasir mühasibatlığın ən ümdə aksesuarlarının: vergi 
hesab
əsbitini tapmamışdır. 
 sistem olaraq İslam iqtisadiyyatı  təsərrüfat müstəvisində  İslam dövlətlərinin 
əlman ekspansiyası zamanlarında formalaşmışdır. Bu məqamlarda artıq İslam 
mükəmməl dövləti iqtisadi strukturlar yaradılmış  və  fəaliyətləndirilmişdi. 
nzibati və maliyyə muxtariyyətləri verilərək, şaquli idarəetmə, maliyyə rabitəsi 
temi təşkil edilmişdi. 
iyyatının təcrübələndirilməsindən öncə onun «Qurani Kərimə» istinad edən 
 prinsipləri formalaşmışdır. Bu iqtisadiyyatın üç əsas fundomental dayaq 
tapmışdır: 
fatçılıqda İslam etikasının ideoloji dominantlığı; 
 
zəkat prinsipinə istinad edən vergi sistemi; 
 
investisiya prosesində partnyorluğa  əsaslanan faizsiz, müamiləsiz düzümdə 
funksionallığı. 
İqtisadi münasibətlərin qətiyyətli və dayanaqlı  tənzimlənməsi  İslam qanunvericiliyinin 
mühüm əlam
 edən, yalana şanslar buraxmayan, əqli və idraklı iqtisadi münasibətlər yaradan tam bir elm 
formalaşmışdır. 
Ticarət azaddır və o, öz aza
qaynaqlandırır. Dövlət sosial-iqtisadi prosesləri n
olaraq ümumsosial qayğı və çoxşəbəkəli sosial təminat məsələləri
İnsan təbii resursların sahibi deyildir. Bütün sərvətlər allaha məxsusdur. Bu isə bir daha o 
deməkdir ki, bəşər övladı yaşayışı zamanında müəqqəti olaraq bu resursların sahibi, istifadəçisi 
və istehlakçısına çevrilir və dövlət də  təbii sərvətlərin satışından  əldə edəilən gəlirləri öz 
vətəndaşları arasında bərabər bölməyə borcludur. 
İslam iqtisadiyyatın fundomental fərqləndirici mühüm cəhətlərindən birini də faizsiz 
maliyyə sisteminə maliklik canlandırır. Qurani Kərimdə buyrulur ki, bütün müsəlmanlar 
qardaşdırlar. Buna görə də onlar arasında istismar ola bilməz. Faiz isə birbaşa istismardır. 
İslam gözlənilməz riskə davam verən asimmetrik informasiyaya qadağa qoyur və bununla 
belə o riski mühakimə etmir. 
İslamda istehsal resurslarının məsrəfi ilə yaranan əmək haqqın
situasiyadan faydalanma ilə əldə edən gəlir - «meysir» - /ehtiraslı oyun/ - qu
Göründüyü kimi İslam iqtisadiyyatı empirik çevrəyə keçməzdən ön
biçimli, zəngin etik davranışlı  nəzəri-metodoloji  əsasları formal
M.Meybullayev qeyd edir ki, «İslam iqtisadiyyatının nəzəri  əsasını  m
formalaşmasından irəli gələn dəyişilməz  İlahi hökmlə müəyyən olunan əda
davranış qaydaları təşkil edir» [19. səh. 103]. 
İlkin  İslam iqtisadiyyatında mühüm cəhət dövlət xəzinəsinin 
idarəedilməsi ilə bağlı olmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, erkən müsəlman d
fiskal siyasət aparılmış, dayanaqlı büdcə  və uçot sistemi yaradılmışdır. Müsəlman 
mühasibatlığ
h
V
/arida/ və digərlər mövcud idi» [32. sə
Ş
atları, gəlir və  xərc curnalları, xüsusi olaraq kassa-xəzinə kitabının olması ikili yazılış 
sisteminin real görüntüsünə və mövcudluğuna əsaslar yaradır. 
İslam iqtisadiyyatı ilə  İslam maliyyəsinin qırılmaz vəhdəti vardır. Maliyyə faktoru bütün 
iqtisadi sistemlərdə olduğu kimi, İslamı  təsərrüfatının da iqtisadi əsasında dayanır.  İslam 
 
161

 
 
maliyyəsinin özəyini isə müsəlmanlığın beşinci taəti zəkat təşkil edir. Şəriətə görə, zəkat icmanın 
ehtiyaclarına sərf edilmək, yoxsullar və maddi imkanları məhdud olanlar arasında bölüşdürülmək 
üçün əmlakdan və gəlirdən tutulan icbari vergidir. Bundan əlavə, hər bir müsəlman gəlirlərindən 
könüllü surətdə  sədəqə - ianə  və ya pay da ayırmalıdır.  İslam icması daxilində  bərqərar olan 
ədalətin müvafiq sosial-iqtisadi tənzimləyiciləri zəkat və sədəqə müsəlmanların qurduqları bütün 
dövlətlərin təsərrüfat həyatının inkişaf mərhələlərində aparıcı etik normaya kimi geniş tətbiqini 
tapm
n qazanc əldə edirsə, sədəqə verməyə məcburdur. Lakin 
əmlak
çün - 5 yük xurma və ya taxıldan, maldar üçün - 5 dəvə, ya da 30 
 ilə bütün mətləb varlılardan 
və ya daha doğrusu, «onda bir» vergisi 
vergi g
issəsinə endirilə bilər» [2. səh 138]. 
 sistemi geniş yayıldı. Səlcuqilər /XI-XII əsrlər/,  Əyyubilər /XII-XIII əsrlər/, 
Məm
il edildiyi möhtəşəm 
dövlə
l xəzinə, o biri xərc xəzinəsi. Alınan malların 
çoxu 
c hiss 
edild
ılan malları heç vaxt dəyişmək, təxirə salmaq, həvalə etmək olmaz. 
Elə e
ə
 
İslam iqtisadiyyatının iqtisadi prinsiplərinin daha geniş çevrədə reallaşması ötən əsrin 70-
ışdır. Zəkat adi dövlət vergisinə çevrilmiş, sədəqə pulları isə sosial ehtiyaclara sərf 
olunmuşdur. 
Anri Masse yazır ki, «Quranda tamamilə aydın  şəkildə  əmr edilir ki, cismən və ruhən 
sağlam olan hər bir müsəlmanın heyvan sürüləri, illik müəyyən gəliri varsa, əgər o, kənd 
təsərrüfatından, sənətdən və ya ticarətdə
 sahibindən ancaq o halda sədəqə alına bilər ki, onun gəliri müəyyən edilmiş  ən aşağı 
həddən /nisab/ artıq olsun. Müəyyən edilən bu ən aşağı gəlir həddi sənətkar və alverçilər üçün - 5 
unsiya gümüşdən, əkinçilər ü
baş qaramal və ya 40 baş qoyun-keçidən ibarət idi. Nəticə etibarı
alınıb yoxsullar arasında bölüşdürülən gəlir vergisi 
üstündədir. Əksər hallarda gəlirin onda bir hissəsi alınır; gəlir ağır iş nəticəsində əldə edilmişə bu 
əlirin iyirmidə bir h
Erkən orta əsrlərdə  ərəb müsəlman dünyasının torpaq fondunun böyük hissəsi bilavasitə 
dövlətin əlində idi və o əkinçidən rentanı vergi şəklində tuturdu. Sonrakı mərhələlərdə iqtisadi 
həyat dəyişikliyə uğradı və torpağın xüsusi mülkiyyətə keçməsi artdı. Torpağa şərti feodal xüsusi 
mülkiyyəti - iqta
luklər /XIII-XVI əsrlər/ dövlətlərində hərbi-len sistemi qəti formalaşdı. 
Səlcuq sultanlarından Alp Arslan /1063-1072/ və Məlikşahın /1072-1092/ vəziri olmuş Əbu 
Əli Həsən  İbn  Əli Xoca Nizamülmülk /1019-1092/ Azərbaycanın da dax
tinin iqtisadi qüdrətinin artırılmasında, genişlənib möhkəmlənməsində, ordunun 
qüdrətlənməsində, elm və  mədəniyyətin yüksəlməsində yetərli xidmətləri olmuşdur. Özünün 
məhşur «Siyasətnamə»  əsərində Nizamülmülk İslamın vergi-büdcə sistemi haqqında qeyd edir 
ki, «Bütün şahların iki xəzinəsi olmuşdur: biri əs
əsl xəzinəyə toplanar, onun az hissəsi isə  xərci xəzinəyə verilərdi. Zərurət olmayınca  əsl 
xəzinədən xərclənilməzdi. Bir şey götürüldükdə borc kimi görürürlər,  əvəzinə  nə isə bir şey 
qoyulurdu. Bu barədə ehtiyat lazımdır ki, gəlir ilə çıxar eyni olmasın. Birdən mala ehtiya
ikdə ürəyə tappıltı düşməsin, o işdə  tələsməyə  və gecikməyə,  əyər-əskiyə yol verilməsin. 
Xəzinə üçün vilayətlərdən yığ
tmək lazımdır ki, vergilər vaxtında çatdırılsın, bəxşişlər, hədiyyələr, maaşlar, muzdlar 
yubadılmasın, həmişə xəzinə öz qaydasında olsun» [7. səh 185]. 
İslam iqtisadi etikasının klassik mahiyyətdə məzmununu təhlil edərkən vurğulanmalıdır ki, 
bu etika müasir İslam dövlətlərinin iqtisadi modellərind   də  əksini tapmışdır. Ayrı-ayrı  İslam 
ölkələrinin təsərrüfat və sosial həyatında bu klassizm sərtliyi və liberallığı ilə seçilsə  də 
mahiyyətcə köklü müsəlman etikası bütün sferalarda dominant mövqedə dayanmışdır. 
 
9.3. Müasir islam iqtisadi konsepsiyasi və islam maliyyəsi 
 
İslamın  müasir iqtisadi konsepsiyasının  əsasları XX əsrin ikinci yarısında təşəkkül 
tapmışdır. Bu konsepsiya əslində mövcud Qərb iqtisadi düşüncəsindən təcrid olunaraq İslam 
kanonlarına oriyentasiya edilmişdir. Məlumdur ki, İslama dini inancın bölünməzliyi və sosial 
qaydalılıq xarakterikdir. Bu məqam isə öz növbəsində mövcud Qərb iqtisadi modellərinin 
adekvat istifadəsini imkansız edir. Elə  əslində  də  «İslam iqtisadiyyatı» konsepsiyası  İslamın 
kapitalist iqtisadi sisteminə uyğunlaşdırmaq cəhdlərinə qarşı qoyulmuşdur. 
 
 
162

 
 
ci illə
ələri İnstitutu /Xartum - 1978-ci il/ vardır. Bundan əlavə bir sıra ofoşor zonalarda 
təsis 
də qlobal olmuşlar. Bəzən isti 
pulla
müsəlman 
əmiyyətlərinə müasir dünyada İslam hakimiyyətini təcəssüm etdirən aktiv maliyyə-siyasi 
kspansiya xarakterikdir. 
istemi bir sıra dövlətlərin 
tisa
un məqsədini Qərbin 
rinin ortalarına təsadüf edir. Məhz o, zamanlar qlobal İslam institutları: «İslam  İnkişaf 
Bankı», «Ərəb İqtisadi və Sosial İnkişaf Fondu» təşəkkül tapmışdır. İslam institutlarının təsisatı 
və onların sonrakı  fəaliyyəti isə beynəlxalq təsərrüfat münasibətlərinin yenidən qurulması 
uğrunda müsəlman hərəkatının çağdaş mərhələsinin təməlinə çevrilmişdir. Bu sırada ən mühüm 
təsisat olaraq isə  İslam Konfransı  Təşkilatı  fərqlənir.  İKT-nin üzvü olan dövlərin maliyyə-
iqtisadi inteqrasiyanın səhmana salınan mexanizmin ilki kimi isə  İİB digər təsisatların 
formalaşmasında detanator rolunu oynamışdır. İndi bu təsisatların sırasında İslam Texniki Peşə 
Təhsili və  Tədqiqatlar Mərkəzi /Dəkkə - 1977-ci il/, Statistik, İqtisadi və Sosial Tədqiqatlar 
Mərkəzi /Ankara - 1978-ci il/, İslam Ticarət Sənaye Ralatası /Kəraçi - 1978-ci il/ və Qarşılıqlı 
Sığorta Məsəl
olunan çoxsaylı  İslam investisiya şirkətləri də  fəaliyyət göstərirlər. Bütün bu təsisatlar 
müasir İslam maliyyəsinin özəklərinin və aparıcı qüvvəsini təşkil edirlər [127, 134]. 
 
Müvafiq təmayüllü təşkilatların yaradılması müsəlman dövlətlərinin maliyyə-təsərrüfat 
inteqrasiyasının işgüzar əsaslarını da ərsəyə yetirmiş, onların ayrı-ayrı komponentlərinin: ticarət 
bağlaşmaları sistemi, mənfəətin bölünməsi, birgə sahibkarlıq,  əmək münaqişələrinin 
tənzimlənməsi və bu və ya digər seqmentlərinin yeni elmi izahının verilməsini zərurətə 
çevirmişdir. 
İslam maliyyəsi müvafiq iqtisadi konsepsiyaya əsaslanaraq yeni sosial-iqtisadi quruluşun 
təməlini təşkil edən  İslamın rəvac verdiyi «əməklə  əldə olunan mülkiyyət» ideyasını irəli 
sürməklə dövlət, koperativ və xüsüsi bölmənin balanslaşdırılmış qarşılıqlı  fəaliyyət sistemi 
üzərində pərvəriş tapır. Bu maliyyə konsepsiyasında ənənəvi müsəlman vergiləri İslam iqtisadi 
sisteminin bir hissəsi elan olunur. Borc müamiləsi üzərində qadağa qalaraq iqtisadi həyatın 
tənzimləyicisi kimi faizsiz işləyən İslam bankları, o cümlədən vahid İslam İnkişaf Bankı təşəkkül 
tapır.  İlk cərgəyə kapitalı deyil, sahibkar keyfiyyətini çıxaran  İslam maliyyə-iqtisadi sistemi 
layihənin reallaşması zamanı mümkün zərərləri investorun üzərinə qoyaraq mənfəətin biznes 
tərəfdaşları arasında keyfiyyət müstəvisində bölüşdürür. 
İslam maliyyəsinin ilkin artım məqamları 1973-1974 və 1979-1980-cı illərdə  İslam 
ölkələrinin ticarət balansının neft eksportundan əldə olunan nəhəng müsbət saldosu hesabına 
təzahür etmişdir. Növbəti illərdə neft gəlirlərinin azalmasına baxmayaraq İslam maliyyəsinin 
ekspansiyası digər faktorlar üzərində intişar tapmışdır. Bu perspektiv ilk əvvəl  İslam 
prinsiplərinə  əsaslanan sosial-siyasi sistemlərin bərqərar olunmasına istinad etmiş, sonradan 
Ərəb neftdollarları  Qərb komponiyaların səhmlərinə, banklarının depozitlərinə çevrilməyə 
istiqamət götürmüşdür. Belə situasiyada Yaxın  Şərq ölkələri daha çox portfel investorlar 
qismində çıxış etmişlər. 
 
 
Dünyaya hakim kəsilən müasir ictimai-iqtisadi situasiya göstərir ki, maliyyələr 
korporasiyalar və banklardan çıxaraq ayrıca dövlətlər qismin
r adlanan fövqəlləşən belə kapitalın maliyyə gücünü dövlətlərin və hətta planetin bütöv bir 
regionunun maliyyə güvvəsi ilə fərqləndirilir. 
Müasir zamanda qlobal maliyyə özünün bir başa investisiya funksiyasından daha çox hərbi 
təyinatlıq funksionallıqa cəlb olunur. Yeni ortodoksal islamçılıq meylinə  də  ənənəvi 
c
e
 
İslam iqtisadi konsepsiyası  və onun yeni formalı maliyyə s
iq
di siyasətinin əsasını təşkil edir. Hazırda dövlət səviyyəsində İslamın iqtisadi prinsipləri bir 
neçə ölkədə həyata keçirilir. Bu sırada mütərqqi liderlik Malaziyaya məxsusdur. 
Ənənəvi müsəlman cəmiyyətləri Qərbin texnoloji gücünün iqtisadiyyatının və 
mədəniyyətinin müasir üstünlüyünə iki aspektdə cavab verirlər. 
Birincisi aspektdə müasir Qərb mədəniyyətinə adaptasiya olunmaqla məsafə fərqini aşaraq 
inkişafa nail olmaq. Bu istiqaməti İslamın trasformasiyası kimi xarakterizə etmək olar. 
İkinci aspekt isə fundomental və ya İslamçı mövqeylidir. Belə ki, on
 
163

 
 
mədə
urtuallaşma 
şərait
adi sferada ədalət prinsiplərin uca tutan 
İslam
unan yeni tipik bank sistemi formalaşmışdır. Bu bakların səciyyəvi 
üsüsiyyəti onunla bağlanılır ki, burada depozit cəlbetmə prosesi və faizli kreditvermə sistemi 
yoxd
63-cü ildə Mit Qəmr  şəhərində iqtisadçı  Əhməd  əl-Nəcər tərifindən 
erli 
niyyətinin mənimsəməklə deyil, öz inkişafını  İslam mədəniyyətinin dəyərləri  əsasında 
möhkəmlətməkdən ibarətdir. 
Ən müasir tarixi dövrdə  İslam ölkələri daha çox yüksək texnologiyalar sferasında 
genişlənən tədqiqatlara üstünlük verirlər. Müasir maliyyə qoyuluşları bu ölkələrdə birbaşa 
investisiyalar  şəbəkəsində mütərəqqi texnologiyalara, o cümlədən hərbi sferaya yönəlir.  İslam 
ölkələri iqtisadi azadlıqlarının təmin edilməsində öz hərbi qüdrətlərini artırmaqda da daha 
qətiyyətli görünürlər. Belə istiqamət isə  qısqanclıqlar hədəfinə çevrilir. Sadəcə olaraq 
Türkəiyənin müasirləşən texnoloji hərbi qüdrəti, Pakistanda nüvə silahının yaradılması sevdalı 
hisslər yaratmır. 
Müsəlman dünyasında  İslam maliyyəsinə arxalanan ETT-nin genişlənən vüsəti, digər 
tərəfdən informasiya texnologiyalarının inkişafı  həmən ölkələrdə müasir sivilizasiyanın yeni 
bucaq altında təşəkkülünü görüntülü edir. Bir sıra Qərb siyasətçiləri  İslami dünyagörüşün 
mühüm aspektlərindən olan cihad konsepsiyasının da informasiya texnolojiyaları  şəbəkəsində 
inkişaf tapdığını diqqətə  çəkirlər. Bu baxımdan onlar çağdaş qloballaşma və v
ində  İslam iqtisadi ekspansiyasının mühüm təzahürlərindən biri olaraq müasir elektoron 
cihadının /e-cihad/ kiber məkanda irəliləyişini misal çəkirlər. Müvafiq yanaşmada sirli məqamlar 
və ehtiyatlı  əsaslar istisna olunmur. Təsəadüfü deyildir ki, informasiya texnologiyalarının  ən 
yüksək inkişaf templərinə mənsub 10 ölkənin 6-sını Yaxın Şərq dövlətləri təşkil edirlər. BƏƏ isə 
bu siyahıda yalnız Çindən geri qalaraq ikinci yerdə  qərar tutur. Görumdüyü kimi İslam 
maliyyəsinin virtual cihad funksiyasını yerinə yetirmək və  şəriət qanunlarının bu prosesə 
qoşulması imkanları yüksəlir [127]. 
 
 
9.4. İslam banklari yeni tərəqqi müstəvisində