E nuritdinov

Yurak avtomatiyasi 
 
Yurak mushaklariga xos bo'lgan yana bir xususiyat  - ularning avtomatiyasidir. Agar 
baqa  yoki  boshqa  biror  hayvonning  yuragini  ajratib  olib,  t'iziologik  eritmaga  solib 
qo'yilsa, u tanadan va asab ti/imidan ajartilganligiga qaramay, ma'lum vaqt davomida 
qisqarib-kengayib  ishlab  turadi.  Yurakning  o'z-o'zidan  bunday  ishlash  xususiyati 

---

 
34 
yurak  avtomatiyasi  deyiladi.  Odam  tanasidagi  boshqa  a'zolarning  birortasi  bunday 
xususiyatga..ega emas. 
Yurakda. avtomatiyaning gradiyerit qonuni rnavjud. Odam yuragida sinoatrial tugun 
ritm yetakchisi rolini o'ynaydi. Bu tugun bir daqiqada 70 ga yaqin impulsni vujudga 
keltira  oladi.  Qo'zg'alish  sinoatrial  tugunga  yetib  kelib,  shularda  bir  oz  vaqt  (0.02-
0.04  s)  to'xtalib  qoladi.  Qo'zg'alish  atrioventrikular  tugundan  yurakning  o'tkazuvchi 
tizimi bo'ylab yuqori tezlikda (2 m/s) tarqaladi, shuning uchun ham qorinchalarning 
hamma qismi deyarli bir vaqtda qo'zg'alib, qisqaradi. 
Yurakning avtomatik ravishda qisqarishi faqat sinoatrial tugun faoliyatigagina bog'liq 
emas. Uning o'tka/uvchi tizimiriing boshqa qismlari ham o'z-o'zidan impuls vujudga 
keltirish  imkoniyatiga  ega.  Ammo,  o'tkazuvchi  tizimning  qaysi  bir  qismi  sinoatrial 
tugundan  qancha  uzoq  bo'lsa,  unda  hosil  bo'lgan  impulslarning  soni  shuncha  kam 
bo'ladi.  Atriovehtrikular  tugun  bir  daqiqada  40-60  impuls  vujudga  keltira  olsa,  Giss 
tutami  30-40  impuls  paydo  qiladi.  Purkinc  tolalari  esa  faqat  20  impuls  hosil  qilishi 
mumkin. 
Yurakning ish faoliyati organizmning massasi va metabolizm darajasiga bog'liq. Kam 
harakatlanuvchi  hayvonlarda  boshqalarga  qaraganda  yurakning  qisqarish  tezligi 
kamroq  bo'ladi.  Masalan:  yurak  qisqarishi  kichik  qushlarda  !  daqiqada  200-300  ga 
teng,  uy  hayvonlarida  150-300,  siehqonda  300-500,  quyonda-  200,  mushukda  -125, 
itda-80, otda va filda 25-40. 
Yurakning  ishchi  hujayralar  membranasi  qutblangan  bo'lib,  uning  tashqi  sathida 
musbat  ionlar  va  ichki  sathida  manfiy  ionlar  mavjud.  Membrananing  qutblarga 
ajralishining  sababi  Na+  va  K+  ionlarning  assimetrik  (tengsiz)  taqsimlanishi 
hisoblanadi.  K+  ionlarning  diffuziyasi  natijasida  membrananing  tashqi  sathida 
musbat zaryadlar miqdori oshadi, ammo uning ichki sathida manfiy zaryadlar paydo 
bo'laveradi. Tinch holatda issiq qonli hayvonlar miokardida potensiallarning tafovuti 
60-80  mV  ni  tashkil  etadi.  Qo'zg'algan  paytda  esa  Na*  ionlari  hujayra  ichiga  kira 
boshlaydi,  ammo  membrananing  tashqi  sathida  manfiy  elektrik  zaryadlar  paydo 
bo'ladi  va  potensialning  farqi  boshlanadi.  Bu  holda  ta'sir  potensialining  amplitudasi 
100 mV ga yetadi. 
Ishlayotgan yurakning sistola siklida elektrik  tok bilan ta'sir qilsak, uning quvvatiga 
qaramay  yurak  javobsiz  qoladi.  Bu  davr  mUtlaq  refrakterlik  davri  deyiladi. 
Refrakterlik davri sistolaning davomiyligiga bog'liq, qanchaki sistola davri cho'zilsa, 
refrakterlik  davri  ham  shuncha  cho'ziladi.  Kengayishning  boshidanoq  yurak 
qo'zg'aluvchanligi  tiklanaveradi  va  nisbiy  refrakterlik  davri  yuzaga  chiqadi.  Shu 
vaqtning  o'zida  tok  jarayoni  tezroq  va  kuchli  ta'sir  etaversa,  yurakning  navbatdan 
tashqari  qisqarishi  boshlanadi.  Bu  ekstrasistola  deb  ataladi.  Buning  natijasida 
ekstrasistoladan  keyingi  davr  (pauza)  odatdagidan  ham  davomliroq  bo'ladi,  bu 
kompensator pauza deyiladi. (20-rasm.)