Ecologiya MurodovSh lot doc

Yerda kislorodning hosil bo’lishi va sarflanish (Xollend 
bo’yicha) muvozanati 
Muvozanat moddasi 
O
2
 
(10
20
 g) 
% 
Umuman hosil bo’ladigan kislorod 
- Fotosintez 
- H
2
O bug’lari fotodissotsiatsiyasi 
181 
1 
99.5 
0,5 
Jami 
182 
100,0 
Hozirgi kislorodning hosil bo’lishi 
- Atmosferadagi erkin kislorod 
- Chala oksidlangan temirning oksidlanishi 
Vulqon gazining oksidlanishi, shu jumladan 
reaktsiyaga kirishi bo’yicha: 
CO+O → CO
2
CO
2
+O → CO
3
H
2
+O → H
2
O 
12 
14 
15 
8 
140 
6,3 
7,4 
7,8 
4,2 
74,3 
Jami: 
189 
100,0 
A.A. Beus (1972) Yerni evolyutsiya jarayonida 
vodorodning katta qismini yo’qotgan planetalar sinfiga kiritgan. 
Natijada, vodorod - kosmosda eng ko’p tarqalgan element – yer 
po’stlog’ining ikkinchi darajali elementi hisoblanadi (shunday 
bo’lsada ularning ba‘zilarini asosiy elementlar qatoriga kiritish 
mumkin, masalan gidrosfera va biosferadagi). Vodorodning 
biogen aylanishi asosiy sxemasi quyidagi ko’rinishda 
ifodalanishi mumkin: 
Suv → organik birikmalar → suv 
Bu sxemani elementlar ko’rinishida yozamiz: 
(H
2
O) → (C, O, H, N) → (H
2
O) 
43 
78 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
 
Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, 
rivojlanishi, yashab qolishi, organizmlarning ko’payishiga 
sabab bo’ladi, ularning mavjudlik sharoitini tavsiflaydi. 
Harorat omili misolida organizmlarning hayot faoliyati va 
yashashi uchun muhitning abiogen omillari ahamiyatini ko’rib 
chiqamiz. Hayot birinchi navbatda fermentli oqsillarning faoliyati 
va tuzilishini, xossalarini namoyon qiladigan haroratda saqlanadi. 
Bu haroratning o’rtacha 0 dan 50
0
S oralig’ini tashkil qiladi, lekin 
ko’pgina organizmlar uchun hayot faoliyati oralig’i keng. Ushbu 
belgilar bo’yicha organizmlarning ekologik turlari quyidagicha 
farqlanadi: termofil, kriofil va mezoterm. 
Termofillar 
jumlasiga 
haroratning 
yuqori 
shartli 
chegarasidan past haroratda yashay olmaydigan va ko’paya 
olmaydigan organizmlar kiradi (ko’pincha haroratning shunday 
chegarasi 18-20
0
S qabul qilinadi). Kriofillar jumlasiga (yoki 
termofoblar) teskari, faqat nisbatan past haroratda (10
0
S baland 
bo’lmagan) yashash va ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan 
organizmlar kiradi. Mezoterm organizmlar o’rtacha qiymatdagi 
haroratli omillarda yashay oladi. Mezotermlarga mo’tadil 
kenglikdagi bir qancha turlar kiradi. 
Organizmlarning asosiy massasi aktiv termoregulyatsiya 
faoliyatiga ega bo’lmaydi. Uning aktivligi tashqi tomondan 
oladigan issiqlikka, tanasining harorati esa atrof muhit haroratiga 
bog’liq. Ana shunday organizmlar poykiloterm yoki ekzoterm deb 
ataladi. Qushlar va ko’pincha sut emizuvchilar atrof - muhitni 
o’rab turgan haroratga bog’liq bo’lmagan holda doimiy haroratni 
ushlab turish qobiliyatiga ega (biokimyoviy reaktsiyalarning 
issiqligi hisobiga. Ana shunday organizmlar gomoyoterm (yoki) 
endoterm nomlarini olgan. 
Abiogen omillarni chuqurroq o’rganishga qiziquvchilar 
(Odum, 1986; Svetnik va boshq. 1987; Dedyu, 1990 va boshqalar) 
monografiya va ma‘lumotnomalar orqali tanishish mumkin.