Ecologiya MurodovSh lot doc

1.1-rasm. Tirik materiya va uning muhit bilan o’zaro 
munosabatini anglatadigan ierarxik darajalar 
20 
21 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
jihatdan bir-birini almashtiradi). Bu qoidadan mahalliy turlar 
populyatsiyasini «begona» qarindosh turlar hisobiga yaxshilash, 
nazariy jihatdan mumkin emasligi kelib chiqadi va amaliyotda 
ko’p hollarda hisobga olinmaydi. 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. Moddiy dunyoda qanday munosabatlar - qonuniyatlar deb 
yuritiladi? 
2. Ob‘ektivlik va barqarorlik qonuniyati deganda nimani 
tushunasiz? 
3. Qaysi qonuniyatlarni qonun deb atash mumkin? 
4. Qonunlar obekti deganda nimani tushunasiz?
5. Bioekosning asosiy qonunini aytib bering va uning matematik 
ifodasini tushuntiring? 
6. Kommoner qonunlari haqida nimalarni bilasiz? 
7. Ichki dinamik tenglik qonunining mohiyati nimada? 
8. Tabiiy zanjir reaktsiyasi nima va uning sabablarini tushuntiring? 
9. Evolyutsiyaning yўnalish qonunini ifodalang?
10. Evolyutsiyaning orqaga qaytmaslik qonunining ma‘nosini 
tushuntiring?
11. B.Kommonerning ikkinchi qonunini tushuntirib bering? 
12. Nima uchun tabiat «yaxshi» biladi? 
13. O’zgarmaslik qonuni deganda nimani tushunasiz? 
14. Xilma-xillikning qanaqa qonunlarini bilasiz? 
15. Tirik organizmlarning fizik-kimyoviy birlik qonunining 
ahamiyatini tushuntiring? 
16. Ekologik printsip va qoidalar qonundan nimasi bilan farq qiladi? 
 
 
yomon eriydi, xususan ishqorli muhitda, shuning uchun tuproq 
zarrachalari 
ushlasada, biroq o’simliklar 
uchun 
erishib 
bo’lmaydigan bo’lib qoldi. Ishqorlanishi oshishi bilan fosfatning 
eruvchanligi o’sadi. Suvda ortofosforli kislota H
3
PO
4
juda yaxshi 
eriydi; xuddi shunday degidrofosfat suvda eriydi, masalan kaltsiy 
fosfati Ca (H
2
PO
4
)
2
. 
Fosforning aylanish sabablari yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, 
tuproqda sekinlashgan (aylanish uzoqligi 200 yil) va suv muhitida 
tezlashgan (10 minutdan to bir necha soatgacha). Fosforning past 
erishi va migratsion qobiliyatiga qaramasdan, afzalligi shuki doimo 
quruqlikdan dengiz va okeanga, chidamli quyqa moddalar 
ko’rinishida bo’ladi. 
Biroq fosfor tirik organizmlar oqsil hosil qilish uchun hayotiy 
zarur element hisoblanadi. Shuning uchun uning tuproqdagi 
zahirasini doimo to’ldirib borishga to’g’ri keladi. Atrof muhitni 
fosfor tarkibi bilan oshirib borishga yo’naltirilgan inson faoliyatini 
V.A. Kovda quruqlikni fosfatizatsiyalash deb atagan (5.3 – rasm). 
Hozirgi paytda inson oddiy va ikkilamchi superfosfat 
ko’rinishidagi kaltsiy degidrofosfat tarkibli fosforli o’g’itlar ishlab 
chiqadi (apatit va fosforit minerallaridan); fosforga hisoblaganda, 
bu o’g’itni yillik ishlab chiqarish 30·10
6
t. ga yetadi. Fosforning 
katta miqdori (5·10
4
t.) baliqlar organizmida mavjud. Biroq haddan 
tashqari fosforli o’g’itlarni va fosfor tarkibli yuvuvchi vositalar 
muhitga sezilarli zarar keltirishi mumkin.
Shunday qilib, suv havzalari tarkibida fosfor miqdori yuqori 
bo’lgan sanoat oqovalari va sug’oriladigan suvlarning tushishi 
baliqlar va suvda suzuvchi qushlarni halokatga olib keladi. 
Kaliy ham tirik organizmlarning muhim elementi hisoblanadi, 
ammo uning tarkibi jami 0,01-0,1 % ni tashkil etadi. Kaliy 
muskullarning qisqarishida, asab impulslarini yetkazuvchi sifatida 
qatnashadi. Kaliyning yetishmasligi fotosintezni buzadi, o’simlik 
barglari oqaradi va quriydi. Yer ustidagi o’simliklar kaliydan 
tuproq orqali oziqlanadi. Kaliyda gilli tuproqlar eng boy hisoblanib, 
sorbentli ionlar ko’rinishida ifodalanadi. Karbonatli tuproqlar 
kaliyga to’yinmagan. Shuning uchun kaliy ham zarur o’g’it sifatida 
foydalaniladi. Kaliyli o’g’it olish uchun muhim mineral, silvin KCl 
va karnallit MgCl KCl 6H
2
O hisoblanadi. Ular asosan yopiq suv 
havzalarida dengiz suvlarining bug’lanishida hosil bo’ladi. Muhim 
41 
80 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib