Ecologiya MurodovSh lot doc

3.5 Ekologik chidamlilik va valentlik. Evolyutsiya 
jarayonida organizmlarning ekologik omillarga aniq bir miqdor 
chegarasida moslashuv qobiliyati shakllanadi. Organizmlarning bu 
xususiyati ekologik chidamlilik deb ataladi. 
 
Ekologik omillar diapozoni qanchalik keng bo’lsa, unda 
yashaydigan organizmlarning ekologik chidamliligi shuncha 
katta bo’ladi. 
Misol tariqasida taxminiy haroratda quruqlik va suvdagi faol hayot 
diapazonini qarab chiqamiz (3.2 -jadval). 
3.2 -jadval 
Yerdagi hayotning harorat diapazoni (V.A.Radkevich, 1977). 
Yashash 
muhiti 
Minimum 
 
Maksimum 
 
Tebranish 
amplitudasi 
 
Quruqlik 
-70,0 
+55,0 
125,0 
Dengiz
-3,5 
+36,0 
39,5 
Chuchuk suv
0,0 
+93,0 
93,0 
Jadvaldan 
ko’rinib 
turibdiki, 
haroratga 
nisbatan 
quruqlikdagi organizmlar yuqori darajada ekologik chidamlidir. 
Buni quruqlikdagi harorat sharoitlarining o’zgarishlarini suv 
ob‘ektlariga nisbatan tushuntirish mumkin. Shunday qilib, 
ekologik 
chidamlilik 
organizmlar 
mavjudligining 
tashqi 
1958 yil atmosfera tarkibida CO
2
0,0315% tashkil etgan 
(milliondan 315 qismi, 1980 y.-0,0335%, 1995 y. 0,0348% oshdi). 
Taxminlarga ko’ra, XXI asrning oxirida uning tarkibi 0,06% 
yaqinlashadi, bug’lanish effektining yuz berishi natijasida Yer 
sharining o’rtacha yillik harorati 1,5-4,5
0
S ko’tarilishi mumkin. 
Buning natijasida iqlimning halokatli o’zgarishi, hech 
bo’lmaganda halokatli oqibatlar (muzliklarning erishi, okeanlar 
sathining ko’tarilishi) sodir bo’lish ehtimoli mavjud. 
Atmosferada CO
2
ning aylanish tezligi 4 yilga yaqin. 
Atmosferada CO
2 
bilan bir qatorda kam miqdorda ikkita gaz 
shaklidagi birikmalar – CO
oksidi va metan CH
4
mavjud. Ularning 
aylanish tezligi (atmosferaga bo’lish vaqti) 0,1 va 3,6 yilga mos 
keladi. Atmosfera tarkibida CO ning oshib ketishiga xususan 
avtotransportdan chiqayotgan gazlar sabab bo’ladi. CO dan nafas 
olish konda oksigemoglabin tarkibini kamaytiradi va gipoksga 
bog’liq boshqa kasalliklarni (asosan, yurak qon-tomir) keltirib 
chiqaradi. 
Fotosintez davrida atmosferadagi karbonat kislotasi 
tarkibidagi uglerodni o’simliklar, quyosh radiatsiyasi orqali 
endotermik singdirishi natijasida hazm qiladi. Demak, fotosintezni 
quyosh energiyasining uglerod ko’rinishida to’planish jarayoni 
deyish mumkin (aniqrog’i, uglerodning murakkab birikmalari). 
Uglerodning 
keyinchalik 
oksidlanishi 
natijasida 
(uning 
birikmalari) organizm hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan 
energiyani oladi, bunda uglerodning bir qismi yana atmosferaga 
CO
2
ko’rinishda qaytadi. Organizmlar halok bo’lishi va 
fossilizatsiya davrida ugleroddan bo’shaydi (asosan CO
2
va CH
4
ko’rinishida). Organik moddalarning boshqa qismi minerallashadi; 
uglerodning uchmaydigan shakli (qazilma ko’mir, kerogen) 
hamda karbonatli minerallar (kaltsit, dolomit, siderit va boshq.) 
paydo bo’ladi. Qisman uglerod yuqorida qayd etilgandek, Yerning 
yuqori mantiyasi degazatsiyasiga bog’liq holda chuqurlikda 
(yuvenilli) paydo bo’ladi. 
Hisoblar bo’yicha, Yer po’stida tog’ jinslari (ohaktosh, 
dolomit va boshq.) ko’rinishida 2·10
16
tonnaga yaqin uglerod 
borligi aniqlangan. Yoqilg’i qazilma boyliklari tarkibida (qazilma 
ko’mirlar, slants, bitum, torf, yer osti gazlari yoqilg’ilari) ham 
qisman uglerod mavjud bo’lib, uning zahirasi 10
13
tonnadan oshib 
47 
74 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
sharoitlariga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Organizm yoki turning 
muhitni har xil sharoitlarida mavjudligini «ekologik valentlik» 
atamasi bilan aniqlanadi. Turning ekologik valentligi bitta omilga 
nisbatan qiska va boshqasiga nisbatan keng bo’lishi mumkin. Xar hil 
omillar valentligining umumiy yig’indisi turning ekologik spektri 
deb nom olgan.