Ecologiya MurodovSh lot doc

3.4 Biotik omillar. Bir organizm hayot faoliyatining 
boshqalariga ta‘siri va ularni o’rab turgan muhiti biotik omillar 
deyiladi (sinonimlar: biogen, biologik, biotsenotik omillar). Biotik 
omillarni antagonistik va noantagonistik qismlarga bo’lish 
Ajralib 
chiqqan 
ammiak 
ko’pincha 
o’simliklarni 
oziqlantirish uchun foydalaniladi, qolgan qismi bakteriyalar 
yordamida kislorod ishtirokida avval azotli kislotaga (yoki 
nitritlarga) keyin esa azotgacha (yoki nitratgacha) oksidlanadi. Bu 
bosqichda azotga aylanish nitrifikatsiya deb ataladi. Nitrifikatsiya 
reaktsiyasida energiya ajralib chiqadi va undan bakteriyalar 
o’zining 
hayot 
faoliyatida 
foydalanadi, 
ya‘ni 
ular 
xemoavtotroflardir. Nitrifikatsiyada nitrit va nitratlarning hosil 
bo’lishi anaerob sharoitida kislorodning potentsial manbai 
hisoblanadi. 
BMT huzuridagi YUNESKO FAO (Oziq-ovqat va qishlok 
xo’jaligi tashkiloti) ma‘lumotlari va boshqa manbalar bo’yicha, 
hozirgi vaqtda biosferada azotning yillik muvozanati barqaror 
(umumiysi 92 ·10
6
t., xuddi shunday biologik fiksatsiya 54·10
6
t., 
industrial fiksatsiya 30·10
6
t., sarf bo’lishi 83·10
6
t., koldig’i 9·10
6
t.) hisoblanadi. Biroq, bir qancha holatlarda tabiiy denitrifikatsiya 
zahirasi (azotning umumiy muvozanatidan 20-25%) suv havzalari 
va tuproqlardagi ortiqcha nitrat va ammiaklarni yuqotolmaydi, 
natijada ularni ifloslanishiga va oqibatda inson va hayvonlarni 
og’ir kasalliklarga olib keladi. 
5.7 Kislorodning aylanishi. Kislorod planetamizning asosiy 
anion elementi hisoblanadi va deyarli Yer po’sti massasining 
yarmini tashkil etadi. Yerdagi kislorodning eng ko’p qismi boshqa 
elementlar bilan – gidrosferada vodorod bilan, litosferada 
kremniy, metall, har xil silikatlar bilan va kam miqdorda, 
oksidlanish karbonatlar, sulfatlar, fosfat va boshqa kam tarqalgan 
birikmalar bilan kimyoviy bog’langan. Litosferada kimyoviy 
bog’langan kislorod amaliy jihatdan faol geokimyoviy 
aylanishdan chiqadi. Biologik aylanishda erkin kislorod suv - 
oksidlash va qatnashadi. 
Kislorodning biokimyoviy ahamiyati shundaki, u katta 
organizmlar nafas olishi uchun yetuk (massasi bo’yicha) biofil 
element hisoblanadi. Kislorodning aylanishi yuqorida ko’rib 
o’tkanimizdek, uglerodning biokimyoviy aylanishiga bog’liq. 
Erkin kislorod bundan tashqari nurash va oksidlanish jaryonlarida 
foydalaniladi. V.M. Goldshmidt bo’yicha, bu jarayonlar kislorodni 
qazilma holatda 40·10
16
t. kamaytirdi; bu ko’rsatkich miqdori 
hozirgi Yer atmosferasidagidan ancha ko’pdir (1,5·10
6
t). 
44 
77 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
mumkin. Antagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar bir-
birini yengadi (- -) , yoki ulardan birortasi o’ziga ziyon 
yetkazmasdan boshqasini yengadi (+ -). So’ngra shu yerda «+» 
belgili ijobiy, « - » belgili salbiy o’zaro aloqalari mavjud. 
Noantagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar bir-
biriga munosabati bo’yicha (O O), bir taraflama – (O +) yoki ikki 
taraflama – manfaatli (+ +) bo’ladi. 
Antagonistik munosabatlarning asosiy shakllari 
yirtqichlik (+ -), parazitizm (tekinxo’rlik) (+ -) va raqobat ( - -) 
noantagonistik – simbioz (+ +), mutualizm (+ +), komensalizm (+ 
O) namoyon bo’ladi. 
Yirtqichlik bir turdagi organizmlarning boshqa turdagi 
organizmlar (bitta yoki bir nechta) bilan oziqlanishdan iborat. 
Biotsenozda yirtqichlarining sonini hamda ularning qurbonini
tartibga soluvchi evolyutsion mexanizm xususiyati mavjud. 
Yirtqichlarni yo’q qilish ularni qurbonlarini yashash qobiliyatini 
pasayishiga, ya‘ni tabiiy muvozanatning buzilishiga olib kelishi 
mumkin. 
Parazitizm bu har xil turdagi organizmlarning biotik 
aloqalar shakli bo’lib, unda bulardan bittasi boshqasining 
hisobiga, uning tanasi ichida (endoparazitizm) yoki tashqarisida 
(ektoparazitizm) yashaydi. Parazit bilan organizm egasi orasidagi 
aloqaning uzoq davom etishiga bog’liq holda doimiy parazitizm 
yoki statsionar va vaqtinchalik parazitizimlarga ajratiladi. 
Parazitizmning mezoni uning o’ziga xosligi hisoblanib, ya‘ni 
evolyutsion mexanizm moslashishi hisobiga kun kechiradi. 
Raqobat – bu turlararo va turlar ichidagi shunday 
munosabatki, bunda populyatsiyalar (alohida tur) oziqlanish va 
yashash muhitining sharoitlari uchun bir-birlari bilan kurashadi. 
Populyatsiyalar me‘yor chegarasigacha o’sganda ichki fiziologik 
mexanizmlar regulyatsiyasi harakatga keladi : alohida turlarning 
o’limi ko’payadi, nasldorligi kamayadi, ruhiy tanglik holati 
(stress) paydo bo’ladi (janjallar, kannibalizm va boshqalar). Fe‘l-
atvorli tartibga solish (hududiy va guruhli) muhim ahamiyat kasb 
etadi. Hududiy fe‘l-atvorli tartibga solish ichki raqobat shaklini 
ifodalaydi, yashab turgan hududidan foydalanishni boshqarish, 
populyatsiyaning ko’payishini chegaralab turadi. Guruhli fe‘l-
atvorli tartibga solish turli yoshdagi alohida turlarning kichigidan 
Azotfikatsiya, azotbakteriya deb nomlangan hayot 
faoliyatida amalga oshadi. Ba‘zi bir bakteriyalar o’simliklar 
ildiziga joylashib tavsifli tugunchalar hosil qilganligi uchun 
tuganak bakteriyalar nomini olgan. 
Azot birikmalarining o’simlik uchun foydalanish imkoniyati 
bor bo’lgan qismi oqsilning parchalanishidan hosil bo’ladi. Bu 
jarayon bir qancha bosqichlardan iborat. Birinchi bosqichda, 
mikroorganizmlar ishlab chiqadigan proteaz fermentlari ta‘sirida, 
oqsillar aminokislotagacha parchalanadi. Ikkinchi bosqichda, 
bakteriyalar ta‘siri ostida, aktinomitset va aminokislota qo’ziqorini 
parchalanishida ammiak hosil qiladi. Shuning uchun ushbu 
bosqich ammonifikatsiya deb nomlanadi.