Ecologiya MurodovSh lot doc

5.4 Biogeokimyoviy davr. Kichik aylanishning asosini 
biogeokimyoviy davr tashkil etadi. Biogeokimyoviy davr 
to’g’risidagi zamonaviy tushunchaga V.I. Vernadskiy XX asrning 
20-30 yillarda biosfera to’g’risidagi ta‘limotni rivojlantirib asos 
solgan. 
Hozirgi paytda davr deganda, noorganik tabiatda 
o’simliklar va tirik organizmlar orqali quyosh energiyasi va 
kimyoviy reaktsiyalar energiyasidan foydalanish hisobiga 
kimyoviy moddalarning noorganik moddalarga aylanishi 
tushuniladi. 
A.M.Ivlyov bo’yicha (1986), biogeokimyoviy davr 
moddalar almashinishining tirik va o’lik turlarini o’z ichiga oladi. 
Tirik tur juda xilma-xil va yashab turgan muhitdan kimyoviy 
elementlarning organik birikmalarini, tirik organizmlarning 
shakllanishi, usishi va rivojlanishi uchun sintez qiladi hamda 
uning bir qismini muhitga (enzimlar, chiqindi ko’rinishida va 
boshq.) qaytaradi. Organizm va organik birikmalarning 
parchalanishi va kimyoviy elementlarning tabiatga qaytishi o’lik 
turga kiradi. Biroq moddalar almashinishining bunday ajralish turi 
juda shartlidir, har qanday turkum uchun moddalarning uzluksiz 
50 
71 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
Limitlanish ham abiotik, ham biotik omillar bo’lishi 
mumkin. Masalan, O’rta Yer dengizi anjirlarining Yevropadan 
Kaliforniyaga (AQSH) olib borilganligi to’g’risidagi tarixi. U 
o’sha joydan o’simlik turining changlantiruvchi juftini olib borish 
fikri hayolga kelmaguncha hosil bermagan. 
Limitlangan omillarni aniqlash asosan, qishloq xo’jaligida 
muhim amaliy ahamiyatga ega. Shunday qilib, paxtaning 
yetilishida yorug’lik bug’doyda tuproqning kislotali omillari 
limitlanuvchi hisoblanadi (nordon tuproq tarkibidagi ishkorli 
oxaklanish, betaraflashtirish amalga oshirilmagunga qadar hech 
qanday ma‘danli o’g’itlar samara bermaydi) va boshq. 
Limitlangan omillarning asosi ekologiyaning ikkita asosiy 
qonunlariga - minimum va tolerantlik qonuniga tayanadi.