Ecologiya MurodovSh lot doc

 
Kichik (biologik) aylanish uzluksiz va davriy, biroq 
organik birikmalarning sintez jarayonida qatnashuvchi va 
keyinchalik uning yemirilishini fazo va vaqtda elementlarning 
notekis aylanma harakatini ifodalaydi.
Ikkinchi xususiyati – energetika miqyosida. Yer Quyoshdan 
tushayotgan 28% ga yakin energiyani qaytaradi va taxminan 46% 
issiqlikka aylanadi. Energiyaning qolgan eng katta qismi katta 
aylanishga 
to’g’ri 
keladi: 
suvning 
bug’lanishiga 
va 
yog’ingarchilikka 24%, shamol, to’lqin va oqim energiyasining 
paydo bo’lishiga 1% (boshqa ma‘lumotlar bo’yicha 0,2% ga 
yaqin) sarflanadi. Kichik aylanishga (fotosintez) bor-yo’g’i 0,8 –
1,0 % qoladi. 
Shunday bo’lsada, bu ko’pmi yoki oz? Taqqoslash uchun 
ko’rsatib o’tamizki, Yerga tushayotgan energiya 10
-4
yillik quyosh 
radiatsiyasidan oshmaydi. Biroq oddiy tropik tsiklon mavjud 
bo’lganda, 10 kun ichida ajraladigan energiya miqdori AQSh kabi 
davlatni 600 yil (Prox, 1983) elektroenergiyaga bo’lgan talabini 
qondirish uchun yetishi mumkin. Yerda har yili 100 ga yaqin 
shunday tsiklonlar bo’ladi. 
Shunday qilib, 1%-bu yetarli darajadan ko’p. Biroq ushbu 
foizning 99% dan ko’prog’i trofik zanjirlarda «yo’lda» yo’qoladi, 
ya‘ni trofik zanjirlardan o’tishda va avtotroflarga energiyaning 
qaytishi, dastlabki miqdoriga nisbatan 0,25% dan oshmaydi. 
Demak, mavjud moddiy aylanishlarni to’liq ta‘minlashga 
erishganligi uchun energetik aylanishlar bo’lmaydi. 
Uchinchi xususiyat – kichik aylanishda moddalar 
yo’qotilishi. Biosferadagi bu minimal yo’qolish, biogeotsenozlar 
51 
70 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
cheklashga ega ekanligini ko’rsatdi (Odum, 1975). Birinchidan, bu
faqat turg’un holat moddalarning (va energiyaning) kirishi va 
chiqishi o’rtasidagi muvozanat mavjud bo’lganda qo’llaniladi. 
Ikkinchidan, omillarning o’zaro munosabatida qo’shimcha 
qoidalar aniqlangan bo’lib, ekologik bashorat qilish va 
loyihalashda: 
organizm 
ma‘lum 
chegarada 
yetishmagan 
moddalarni yoki boshqa harakatdagi omillar, funktsional va 
kimyoviy yaqin moddalar yoki boshqa omillar (omillarning o’zaro 
munosabati) almashtirish qobiliyati muhim ahamiyatga ega.