Ecologiya MurodovSh lot doc

3.8 Limitlangan (cheklangan) omillar.
 
Limitlangan 
omillar 
deb, 
tolerantlik 
oralig’i 
miqdoriga juda yaqinlashgan yoki ulardan oshib ketishga 
aytiladi. 
Limitlangan (cheklangan) omillar asosi 1905 yilda 
F.Blekman tomonidan aniqlangan. Bu omilning asl ma‘nosi unda 
boshqa omillarning ijobiy ta‘sirlari to’planishidan tuzilgan. 
Bunda organizmlarning mavjudligi nafaqat minimal, balki 
ortiqcha omillar miqdori bilan aniqlanadi. 
Har kanday ekologik omillar (yoki xar kanday sharoitda 
ham) ham limitlangan deb atalmaydi. Masalan, yer usti 
ekotizimlarida kislorodning miqdori katta va deyarli undan 
doimo foydalanish imkoniyati oson. Boshqa muhim masala 
suvda 
eriydigan 
kislorod, 
uning 
yetishmasligi 
tirik 
organizmlarning rivojlanishini (baliqlarning suv tarkibidagi 
oksigen miqdorining kamayishi yoki suvning zaharli moddalar 
bilan zaxarlanishi natijasida suvda yashovchi organizmlarning 
yoppasiga o’lishi yoki halokati) ko’pincha cheklab qo’yadi. 
Limitlangan omillar jug’rofik areal turkumini ham 
aniqlaydi. Masalan, issiq sevar organizmlarning shimol tomon 
migratsiyasi va bir paytda ¢lik hamda tirik turlarning almashinish 
mavjudligi xarakterli hisoblanadi. 
Almashinish jadalligi va moddalar tarkibining elementlari 
bo’yicha ikkita bir taraflama yo’nalgan tarmoqqa – zahiradagi va 
almashuvchi fondlarga ajraladi. Zahirali fond moddalar 
harakatlanishining asosiy massasini bildiradi. Bu nobiologik 
tarmoqqa nisbatan ustun hisoblanadi. Almashuvchi fond massasi 
bo’yicha kam, ammo uning harakati zahirali fondga nisbatan 
birmuncha jadallashgan. 
Gaz shaklidagi moddalar aylanishining zahirali fondi 
atmosfera va gidrosferada (ularning qismi), qattiq moddalarning 
zahirali fondi esa litosferada namoyon bo’ladi.